Зямля

Зямля
Зямля
Арб?тальныя характарыстык?
Перыгел?й	147 098 290 км ; 0,98329134 а. а.
Афел?й	152 098 232 км ; 1,01671388 а. а.
Вял?кая па?вось (a)	149 598 261 км ; 1,00000261 а. а.
Эксцэнтрыс?тэт арб?ты (e)	0,01671123
С?дэрычны перыяд абарачэння	365,256366004 дзён ; 365 дз. 6 г. 9 хв. 10 сек.
Арб?тальная скорасць (v)	29,783 км/c; 107 218 км/г
Сярэдняя анамал?я (Mo)	357,51716°
Нах?л (i)	7,155° (адн. сонечнага экватара), 1,57869° (адн. ?нварыянтнай плоскасц?)
Да?гата ?зыходнага вузла (Ω)	348,73936°
Аргумент перыцэнтра (ω)	114,20783°
Чый спадарожн?к	Сонца
Спадарожн?к?	1 (Месяц), 8300+ (штучных.)
Ф?з?чныя характарыстык?
Сплюшчанасць	0,0033528
Экватарыяльны радыус	6378,1 км
Палярны радыус	6356,8 км
Сярэдн? радыус	6371,0 км
Акружнасць вял?кага круга	40 075,017 км (па экватары); 40 007,86 км (па мерыдыяне)
Плошча паверхн? (S)	510 072 000 км2; 148 940 000 км2 суша (29,2 %) ; 361 132 000 км2 вада (70,8 %)
Аб'ём (V)	10,8321×1011 км3
Маса (m)	5,9726×1024 кг (3×10-6 M☉)
Сярэдняя шчыльнасць (ρ)	5,5153 г/см3
Паскарэнне свабоднага падзення на экватары (g)	9,780327 м/с2 (0,99732 g)
Першая касм?чная скорасць (v1)	7,91 км/с
Другая касм?чная скорасць (v2)	11,186 км/с
Экватарыяльная скорасць вярчэння	1674,4 км/г (465,1 м/с)
Перыяд вярчэння (T)	0,99726968 дзён ; (23h 56m 4,100s) — с?дэрычны перыяд вярчэння,; 24 гадз?ны — працягласць сярэдн?х сонечных сутак.
Нах?л вос?	23°26’21",4119
Альбеда	0,306 (Бонд); 0,367 (геаметрычнае)
Тэмпература
Атмасфера
	Склад:; 78,08 % — азот (N2); 20,95 % — к?сларод (O2); 0,93 % — аргон (Ar); 0,039 % — Вугляк?слы газ (СO2); Каля 1 % вадзяной пары (у залежнасц? ад кл?мату)

百度　　获知这一信息的几位传媒人表示，这个《暂行规定》的出台，展示了广西高层的胸怀与视野，也使人民网甚至所有传媒人都更加感受到所担负的责任。

Зямля? — трэцяя ад Сонца планета. Пятая па памеры сярод ус?х планет Сонечнай с?стэмы. Яна з’я?ляецца таксама найбуйнейшай па дыяметры, масе ? шчыльнасц? сярод планет зямной групы.

Часам згадваецца як Свет, Блак?тная планета^[17]^[18]^[19], часам Тэра (ад лац.: Terra). Адз?нае вядомае чалавеку на дадзены момант цела Сонечнай с?стэмы ? прыватнасц? ? Сусвету наогул, населенае жывым? арган?змам?.

Навуковыя даныя паказваюць, што Зямля ?тварылася з сонечнай туманнасц? каля 4,54 м?льярда гадо? назад^[20] ? не?забаве пасля гэтага набыла свой адз?ны натуральны спадарожн?к — Месяц. Меркавана жыццё з’яв?лася на Зямл? прыкладна 3,9 млрд гадо? назад, гэта значыць на працягу першага м?льярда пасля яе ?зн?кнення. З тых часо? б?ясфера Зямл? значна змян?ла атмасферу ? ?ншыя аб?ятычныя фактары, абумов??шы колькасны рост аэробных арган?зма?, а таксама фарм?раванне азонавага слоя, як? разам з магн?тным полем Зямл? аслабляе шкодную для жыцця сонечную радыяцыю^[21], тым самым захо?ваючы ?мовы ?снавання жыцця на Зямл?. Радыяцыя, абумо?леная самой зямной карой, з часо? яе ?тварэння значна зн?з?лася дзякуючы паступоваму распаду радыенукл?да? у ёй. Кара Зямл? падзелена на некальк? сегмента?, або тэктан?чных пл?т, як?я рухаюцца па паверхн? з хуткасцям? парадку некальк?х сантыметра? у год. Вывучэннем складу, будовы ? заканамернасцей разв?цця Зямл? займаецца навука геалог?я.

Прыбл?зна 70,8 % паверхн? планеты займае Сусветны ак?ян^[22], астатнюю частку паверхн? займаюць кантыненты ? астравы. На мацерыках размешчаны рэк?, азёры, падземныя воды ? льды, разам з Сусветным ак?янам яны складаюць г?драсферу. Вадкая вада, неабходная для ?с?х вядомых жыццёвых форм, не ?снуе на паверхн? якой-небудзь з вядомых планет ? плането?да? Сонечнай с?стэмы, акрамя Зямл?. Полюсы Зямл? пакрытыя ледзяным панцырам, як? ?ключае ? сябе марск? лёд Арктык? ? Антарктычны ледзяны шчыт.

Унутраныя вобласц? Зямл? дастаткова акты?ныя ? складаюцца з то?стага, вельм? вязкага пласта, так званай манты?, якая пакрывае вадкае знешняе ядро, якое з’я?ляецца крын?цай магн?тнага поля Зямл?, ? ?нутранае цвёрдае ядро, якое, як мяркуецца, складаецца з жалеза ? н?келю^[23]. Ф?з?чныя характарыстык? Зямл? ? яе арб?тальнага руху дазвол?л? жыццю захавацца на працягу апошн?х 3,5 млрд гадо?. Паводле розных ацэнак Зямля будзе захо?ваць умовы для ?снавання жывых арган?зма? яшчэ на працягу 0,5 — 2,3 млрд гадо?^[24]^[25]^[26].

Зямля ?заемадзейн?чае (прыцягваецца грав?тацыйным? с?лам?) з ?ншым? аб’ектам? ? космасе, уключаючы Сонца ? Месяц. Зямля круц?цца вакол Сонца ? роб?ць вакол яго по?ны абарот прыкладна за 365,26 сонечных сутак — с?дэрычны год. Вось кручэння Зямл? нах?леная на 23,44° адносна перпендыкуляра да яе арб?тальнай плоскасц?, гэта выкл?кае сезонныя змены на паверхн? планеты з перыядам у адз?н трап?чны год — 365,24 сонечных сутак. Сутк? зараз складаюць прыкладна 24 гадз?ны^[2]^[27]. Месяц пача? свой ??абарот на арб?це вакол Зямл? прыкладна 4,53 м?льярда гадо? таму. Грав?тацыйнае ?здзеянне Месяца на Зямлю з’я?ляецца прычынай узн?кнення ак?янск?х прыл?ва?. Таксама Месяц стаб?л?зуе нах?л зямной вос? ? паступова запавольвае кручэнне Зямл?^[28]^[29]^[30]. Некаторыя тэоры? мяркуюць, што падзенн? астэро?да? прыводз?л? да ?стотных змен у навакольным асяроддз? ? паверхн? Зямл?, выкл?каючы, у прыватнасц?, масавыя вым?ранн? розных в?да? жывых ?стот^[31].

Планета з’я?ляецца домам для м?льёна? в?да? жывых ?стот, уключаючы чалавека^[32]. Тэрыторыя Зямл? падзелена на 195 незалежных дзяржа?, як?я ?заемадзейн?чаюць пам?ж сабой шляхам дыпламатычных аднос?н, падарожжа?, гандлю або ваенных дзеяння?. Чалавечая культура сфарм?равала шмат уя?лення? пра светабудову — так?х, як канцэпцыя аб плоскай Зямл?^be_ru, геацэнтрычная с?стэма свету ? г?потэза Ге?^be_en, па якой Зямля ?я?ляе сабой адз?ны суперарган?зм^[33].

Г?сторыя Зямл?

Сучаснай навуковай г?потэзай фарм?равання Зямл? ? ?ншых планет Сонечнай с?стэмы з’я?ляецца г?потэза сонечнай туманнасц?^be_en, паводле якой Сонечная с?стэма ?тварылася з вял?кага воблака м?жзорнага пылу ? газу^[34]. Воблака складалася гало?ным чынам з вадароду ? гел?ю, як?я ?тварыл?ся пасля Вял?кага выбуху, ? больш цяжк?х элемента?, пак?нутых выбухам? звышновых. Прыкладна 4,5 млрд гадо? назад воблака стала сц?скацца, што, ?маверна, адбылося з-за ?здзеяння ?дарнай хвал? ад звышновай, якая ?спыхнула на адлегласц? некальк?х светлавых гадо?^[35]. Кал? воблака пачало скарачацца, яго вуглавы момант, грав?тацыя ? ?нерцыя сплюснул? яго ? протапланетны дыск перпендыкулярна да яго вос? кручэння. Пасля гэтага абломк? ? протапланетным дыску пад дзеяннем с?лы прыцягнення стал? сутыкацца, ?, зл?ваючыся, ?тварал? першыя плането?ды^[36].

У працэсе акрэцы? плането?ды, пыл, газ ? абломк?, як?я застал?ся пасля фарм?равання Сонечнай с?стэмы, стал? зл?вацца ва ?сё большыя аб’екты, фарм?руючы планеты^[36]. Прыбл?зны час утварэння Зямл? — 4,54 ± 0,04 млрд гадо? назад^[20]. Увесь працэс фарм?равання планеты заня? прыкладна 10-20 м?льёна? гадо?^[37].

Месяц утвары?ся пазней, прыкладна 4,527 ± 0,01 млрд гадо? таму^[38], хоць яго паходжанне дагэтуль дакладна не ?стано?лена. Асно?ная г?потэза кажа, што Месяц утвары?ся шляхам акрэцы? з рэчыва, якое засталося пасля датычнага сутыкнення^[39] Зямл? з аб’ектам, па памерах бл?зк?м Марсу^[40] ? масай 10-12 % ад зямной^[41] (часам гэты аб’ект называюць ?Тэя?)^[42]. Пры гэтым сутыкненн? было вызвалена прыкладна ? 100 млн разо? больш энерг??, чым у вын?ку таго, якое, як мяркуецца, выкл?кала вым?ранне дыназа?ра?^[43]. Гэтага было дастаткова для выпарэння знешн?х слаё? Зямл? ? распла?лення абодвух цел^[44]^[45]. Частка манты? была вык?нута на арб?ту Зямл?, што паказвае, чаму Месяц абдзелены метал?чным матэрыялам^[46], ? тлумачыць яго незвычайны склад^[47]. Пад уплывам уласнай с?лы цяжару вык?нуты матэрыял прыня? сферычную форму, ? ?твары?ся Месяц^[48].

Протазямля павял?чылася за кошт акрэцы?, ? была досыць гарачая, каб распла?ляць металы ? м?нералы. Жалеза, а таксама геах?м?чна роднасныя яму с?дэраф?льныя элементы^be_ru, валодаючы больш высокай шчыльнасцю, чым с?л?каты ? алюмас?л?каты, апускал?ся да цэнтра Зямл?^[49]. Гэта прывяло да падзелу ?нутраных слаё? Зямл? на мантыю ? метал?чнае ядро ?сяго праз 10 м?льёна? гадо? пасля таго, як Зямля пачала фарм?равацца, ствары?шы сла?стую структуру Зямл? ? сфарм?рава?шы магн?тнае поле Зямл?^[50]. Выдзяленне газа? з кары ? вулкан?чная акты?насць прывял? да ?тварэння першаснай атмасферы. Кандэнсацыя вадзяной пары, узмоцненая лёдам, занесеным каметам? ? астэро?дам?, прывяла да ?тварэння ак?яна?^[51]. Зямная атмасфера тады складалася з лёгк?х атмаф?льных элемента?: вадароду ? гел?ю^[52], але ?трымл?вала значна больш вугляк?слага газу, чым цяпер, а гэта зберагло ак?яны ад замярзання, бо свяц?льнасць Сонца тады не перавышала 70 % ад цяперашняга ?зро?ню^[53]. Прыкладна 3,5 м?льярда гадо? назад утварылася магн?тнае поле Зямл?, якое прадух?л?ла спусташэнне атмасферы сонечным ветрам^[54].

Паверхня планеты пастаянна змянялася на працягу сотня? м?льёна? гадо?: кантыненты з’я?лял?ся ? разбурал?ся. Яны перамяшчал?ся па паверхн?, часам зб?раючыся ? суперкантынент. Прыбл?зна 750 млн гадо? назад самы ранн? з вядомых суперкантынента? — Радз?н?я^be_en — ста? расколвацца на частк?. Пазней гэтыя частк? аб’яднал?ся ? Паноц?ю^be_en (600—540 млн гадо? назад), затым у апошн? з суперкантынента? — Пангею, як? распа?ся 180 м?льёна? гадо? назад^[55].

Геахраналаг?чная шкала

Геахраналаг?чная шкала — геалаг?чная часавая шкала г?сторы? Зямл?; ужываецца ? геалог?? ? палеанталог??, своеасабл?вы каляндар для прамежка? часу ? сотн? тысяч ? м?льёны гадо?. Упершыню геахраналаг?чная шкала фанеразоя была прапанавана англ?йск?м геолагам А. Холмсам^be_en у 1938 годзе^[56]. З-за адсутнасц? рэштак фа?ны, геахраналаг?чная шкала дакембрыя пабудавана, у асно?ным, паводле даных вызначэння? абсалютных узроста? парод на розных кантынентах^[56].

Г?сторыя Зямл? падзелена на розныя часавыя прамежк?. ?х межы праходзяць па найважнейшых падзеях, як?я тады адбывал?ся.

Мяжа пам?ж эрам? фанеразоя праведзена па найбуйнейшых эвалюцыйных падзеях — глабальных вым?раннях. Палеазойская эра аддзеленая ад мезазойскай найбуйнейшым за г?сторыю Зямл? масавым пермск?м вым?раннем. Мезазойская эра аддзеленая ад кайназойскай мел-палеагенавым вым?раннем.

Кайназойская эра дзел?цца на тры перыяды: палеаген, неаген ? чацвярц?чны перыяд (антрапаген). Гэтыя перыяды, у сваю чаргу, падзяляюцца на геалаг?чныя эпох? (аддзелы): палеаген — на палеацэн, эацэн ? ал?гацэн; неаген — на м?яцэн ? пл?яцэн. Чацвярц?чны перыяд уключае ? сябе плейстацэн ? галацэн.

Узн?кненне жыцця

?снуе шэраг г?потэз узн?кнення жыцця на Зямл?. Каля 3,5-3,8 млрд гадо? назад з’яв??ся ?апошн? ?н?версальны агульны продак?, ад якога пасля пайшл? ?се ?ншыя жывыя арган?змы^[57]^[58]^[59].

Разв?ццё фотас?нтэзу дазвол?ла жывым арган?змам выкарысто?ваць сонечную энерг?ю напрамую. Гэта прывяло да напа?нення к?слародам^be_ru атмасферы, якое пачалося прыкладна 2500 млн гадо? назад^[60], а ? верхн?х слаях — да фарм?равання азонавага слоя. С?мб?ёз дробных клетак з большым? прывё? да разв?цця складаных^be_ru клетак — э?карыёта?^[61]. Прыкладна 2,1 млрд гадо? назад з’яв?л?ся мнагаклетачныя арган?змы, як?я працягвал? прыстасо?вацца да навакольных умо?^[62]. Дзякуючы паглынанню паг?бельнага ?льтраф?ялетавага выпраменьвання азонавым слоем жыццё змагло пачаць асваенне паверхн? Зямл?^[63].

У 1960 годзе была прапанавана г?потэза Зямл?-снежк?, якая сцвярджае, што ? перыяд пам?ж 750 ? 580 млн гадо? назад Зямля была цалкам пакрыта лёдам. Гэтая г?потэза тлумачыць кембрыйск? выбух^be_ru — рэзкае павышэнне разнастайнасц? мнагаклетачных форм жыцця каля 542 млн гадо? таму^[64].

Каля 1200 млн гадо? назад з’яв?л?ся першыя водарасц?, а прыкладна 450 млн гадо? назад — першыя вышэйшыя расл?ны^[65]. Беспазваночныя жывёлы з’яв?л?ся ? эдыякарск?м перыядзе^[66], а пазваночныя — падчас кембрыйскага выбуху каля 525 млн гадо? назад^[67].

Пасля кембрыйскага выбуху было пяць масавых вым?рання?^be_en^[68]. Вым?ранне ? канцы пермскага перыяду, самае масавае ? г?сторы? жыцця на Зямл?^[69], прывяло да г?бел? больш за 90 % жывых ?стот на планеце^[70]. Пасля пермскай катастрофы самым? распа?сюджаным? наземным? пазваночным? стал? архаза?ры^be_ru^[71], ад як?х у канцы трыясавага перыяду пайшл? дыназа?ры. Яны дам?навал? на планеце на працягу юрскага ? мелавога перыяда?^[72]. 65 млн гадо? назад адбылося мел-палеагенавае вым?ранне, выкл?канае, ?маверна, падзеннем метэарыта; яно прывяло да зн?кнення дыназа?ра? ? ?ншых буйных рэптыл?й, але абышло мног?х дробных жывёл, так?х як млекакормячыя^[73], як?я тады ?я?лял? сабой невял?к?х насякомаедных жывёл, а таксама птушак, як?я з’я?ляюцца эвалюцыйнай гал?ной дыназа?ра?^[74]. На працягу апошн?х 65 м?льёна? гадо? разв?лася вел?зарная колькасць разнастайных в?да? млекакормячых, ? некальк? м?льёна? гадо? назад малпападобныя жывёлы набыл? здольнасць прамахаджэння^be_ru^[75]. Гэта дазвол?ла выкарысто?ваць прылады ? спрыяла знос?нам, як?я дапамагал? здабываць ежу ? стымулявал? неабходнасць у вял?к?м мозгу. Разв?ццё земляробства, а затым цыв?л?зацы?, у каротк?я тэрм?ны дазвол?ла людзям уздзейн?чаць на Зямлю як н?якая ?ншая форма жыцця^[76], уплываць на прыроду ? колькасць ?ншых в?да?.

Апошн? ледав?ковы перыяд пача?ся прыкладна 40 млн гадо? назад, яго п?к прыпадае на плейстацэн каля 3 м?льёна? гадо? таму. На фоне працяглых ? значных змен сярэдняй тэмпературы зямной паверхн?, што можа быць звязана з перыядам абароту Сонечнай с?стэмы вакол цэнтра Галактык? (каля 200 млн гадо?), маюць месца ? меншыя па ампл?тудзе ? працягласц? цыклы пахаладання ? пацяплення, што адбываюцца кожныя 40-100 тысяч гадо?, як?я маюць в?давочна а?тавагальны характар??, магчыма, выкл?каны дзеяннем адваротных сувязей ад рэакцы? ?сёй б?ясферы як цэлага, якая ?мкнецца забяспечыць стаб?л?зацыю кл?мату Зямл? (гл. г?потэзу Ге?^be_ru, прапанаваную Джэймсам Ла?локам^be_ru).

Апошн? цыкл абледзянення ? Па?ночным па?шар’? закончы?ся каля 10 тысяч гадо? назад^[77].

Будова Зямл?

Зямля аднос?цца да планет зямной групы, ?, у адрозненне ад газавых г?ганта?, так?х як Юп?тэр, мае цвёрдую паверхню. Гэта найбуйнейшая з чатырох планет зямной групы ? Сонечнай с?стэме, як па памеры, так ? па масе. Акрамя таго, Зямля сярод гэтых чатырох планет мае найбольшыя шчыльнасць, паверхневую грав?тацыю ? магн?тнае поле^[78]. Гэта адз?ная вядомая планета з акты?най тэктон?кай пл?т^[79].

Нетры Зямл? дзеляцца на пласты па х?м?чных ? ф?з?чных уласц?васцях, але ? адрозненне ад ?ншых планет зямной групы, Зямля мае ярка выя?ленае знешняе^be_ru ? ?нутранае ядро^be_ru. Вонкавы пласт Зямл? ?я?ляе сабой цвёрдую абалонку, якая складаецца гало?ным чынам з с?л?ката?. Ад манты? яна аддзелена мяжой з рэзк?м павел?чэннем хуткасцей падо?жных сейсм?чных хваль — паверхняй Махаров?чыча^[80]. Цвёрдая кара ? вязкая верхняя частка манты? складаюць л?тасферу^[81]. Пад л?тасферай знаходз?цца астэнасфера, слой адносна н?зкай вязкасц?, цвёрдасц? ? трываласц? ? верхняй манты?^[82].

Значныя змены крыштал?чнай структуры манты? адбываюцца на глыб?н? 410—660 км н?жэй паверхн?, якая ахопл?вае пераходную зону ? аддзяляе верхнюю ? н?жнюю мантыю. Пад мантыяй знаходз?цца вадк? слой, як? складаецца з распла?ленага жалеза з прымесям? н?келю, серы ? крэмн?ю — ядро Зямл?^[83]. Сейсм?чныя вымярэнн? паказваюць, што яно складаецца з 2 частак: цвёрдага ?нутранага ядра з радыусам ~1220 км ? вадкага вонкавага ядра, з радыусам ~2250 км^[84]^[85].

Форма

Форма Зямл? (гео?д) бл?зкая да пляскатага эл?псо?да. Разыходжанне гео?да з эл?псо?дам, як? апракс?муе яго, дасягае 100 метра?^[87]. Сярэдн? дыяметр планеты складае прыкладна 12 742 км, а акружнасць — 40 000 км, бо метр у м?нулым вызнача?ся як ¹?_{10 000 000} адлегласц? ад экватара да па?ночнага полюса праз Парыж^[88] (з-за няправ?льнага ?л?ку полюснага сц?ску Зямл? эталон метра 1795 года аказа?ся карацейшым прыбл?зна на 0,2 мм, адсюль недакладнасць).

Кручэнне Зямл? стварае экватарыяльную выпукласць, таму экватарыяльны дыяметр на 43 км больш, чым палярны^[89]. Найвышэйшым пунктам паверхн? Зямл? з’я?ляецца гара Эверэст (8848 м над узро?нем мора), а найглыбейшым — Марыянск? жолаб (10994 м пад узро?нем мора)^[90]. З-за выпукласц? экватара самым? аддаленым? пунктам? паверхн? ад цэнтра Зямл? з’я?ляюцца вяршыня вулкана Чымбараса ? Эквадоры ? гара Уаскаран у Перу^[91]^[92]^[93].

Х?м?чны саста?

Табл?ца акс?да? зямной кары Ф. У. Кларка^[94]
Злучэнне	Формула	Працэнтнае ?трыманне
Акс?д крэмн?ю (IV)	SiO₂	59,71 %
Акс?д алюм?н?ю	Al₂O₃	15,41 %
Акс?д кальцыю	CaO	04,90 %
Акс?д магн?ю	MgO	04,36 %
Акс?д натрыю	Na₂O	03,55 %
Акс?д жалеза (II)	FeO	03,52 %
Акс?д кал?ю	K₂O	02,80 %
Акс?д жалеза (III)	Fe₂O₃	02,63 %
Вада	H₂O	01,52 %
Акс?д тытану (IV)	TiO₂	00,60 %
Акс?д фосфару (V)	P₂O₅	00,22 %
		99,22 %

Маса Зямл? прыбл?зна ро?ная 5,9736×10²⁴ кг. Агульная колькасць атама?, як?я складаюць Зямлю ≈ 1,3-1,4×10⁵⁰^[95]. Яна складаецца ? асно?ным з жалеза (32,1 %), к?слароду (30,1 %), крэмн?ю (15,1 %), магн?ю (13,9 %), серы (2,9 %), н?келя (1,8 %), кальцыю (1,5 %) ? алюм?н?я (1,4 %); на астатн?я элементы прыпадае 1,2 %. З-за сегрэгацы? па масе вобласць ядра, як мяркуецца, складаецца з жалеза (88,8 %), невял?кай колькасц? н?келя (5,8 %), серы (4,5 %) ? каля 1 % ?ншых элемента?^[96]. Характэрна, што вугляроду, як? з’я?ляецца асновай жыцця, у зямной кары ?сяго 0,1 %.

Геах?м?к Франк Кларк^be_ru выл?чы?, што зямная кара трох? больш, чым на 47 % складаецца з к?слароду. Найбольш распа?сюджаныя м?нералы зямной кары практычна цалкам складаюцца з акс?да?; сумарнае ?трыманне хлору, серы ? фтору ? пародах звычайна складае менш за 1 %. Асно?ным? акс?дам? з’я?ляюцца SiO₂, Al₂O₃, акс?д жалеза (FeO), вок?с кальцыю (CaO), вок?с магн?ю (MgO), акс?д кал?ю (K₂O) ? акс?д натрыю (Na₂O). SiO₂ служыць гало?ным чынам к?слотным асяроддзем, утварае с?л?каты; прырода ?с?х асно?ных вулкан?чных парод звязана з ?м. З разл?ка?, заснаваных на анал?зе 1672 в?да? парод, Кларк зраб?? выснову, што 99,22 % з ?х утрымл?ваюць 11 акс?да? (табл?ца справа). Усе ?ншыя кампаненты сустракаюцца ? вельм? нязначных колькасцях. Н?жэй прыводз?цца больш падрабязная ?нфармацыя аб х?м?чным складзе Зямл? (для ?нертных газа? даныя прыведзены ? 10^?8см3/г; для астатн?х элемента? — у працэнтах)^[96].

Х?м?чны элемент	Распа?сюджанне ? працэнтах	Х?м?чны элемент	Распа?сюджанне ? працэнтах
Вадарод (H)	0,0033	Рутэн?й (Ru)	0,000118
Гел?й (⁴He)	111	Родый (Rh)	0,0000252
Л?тый (Li)	0,000185	Паладый (Pd)	0,000089
Берыл?й (Be)	0,0000045	Серабро (Ag)	0,0000044
Бор (B)	0,00000096	Кадм?й (Cd)	0,00000164
Вуглярод (С)	0,0446	?ндый (In)	0,000000214
Азот (N)	0,00041	Волава (Sn)	0,000039
К?сларод (O)	30,12	Сурма (Sb)	0,0000035
Фтор (F)	0,00135	Тэлур (Te)	0,000149
Неон (²⁰Ne)	0,50	Ёд (I)	0,00000136
Натрый (Na)	0,125	Ксенон (¹³²Xe)	0,0168
Магн?й (Mg)	13,90	Цэз?й (Cs)	0,00000153
Алюм?н?й (Al)	1,41	Барый (Ba)	0,0004
Крэмн?й (Si)	15,12	Лантан (La)	0,0000379
Фосфар (P)	0,192	Цэрый (Ce)	0,000101
Сера (S)	2,92	Празеадым (Pr)	0,0000129
Хлор (Cl)	0,00199	Неадым (Nd)	0,000069
Аргон (³⁶Ar)	2,20	Самарый (Sm)	0,0000208
Кал?й (K)	0,0135	Е?роп?й (Eu)	0,0000079
Кальцый (Ca)	1,54	Гадал?н?й (Gd)	0,0000286
Скандый (Sc)	0,00096	Тэрб?й (Tb)	0,0000054
Тытан (Ti)	0,082	Дыспроз?й (Dy)	0,0000364
Ванадый (V)	0,0082	Гольм?й (Ho)	0,000008
Хром (Cr)	0,412	Эрб?й (Er)	0,0000231
Марганец (Mn)	0,075	Тул?й (Tm)	0,0000035
Жалеза (Fe)	32,07	?тэрб?й (Yb)	0,0000229
Кобальт (Co)	0,084	Лютэцый (Lu)	0,0000386
Н?кель (Ni)	1,82	Гафн?й (Hf)	0,000023
Медзь (Cu)	0,0031	Тантал (Ta)	0,00000233
Цынк (Zn)	0,0074	Вальфрам (W)	0,000018
Гал?й (Ga)	0,00031	Рэн?й (Re)	0,000006
Герман?й (Ge)	0,00076	Осм?й (Os)	0,000088
Мыш’як (As)	0,00032	?рыдый (Ir)	0,000084
Селен (Se)	0,00096	Плац?на (Pt)	0,000167
Бром (Br)	0,0000106	Золата (Au)	0,0000257
Крыптон (⁸⁴Kr)	0,0236	Ртуць (Hg)	0,00000079
Руб?дый (Rb)	0,0000458	Тал?й (Tl)	0,000000386
Стронцый (Sr)	0,00145	Св?нец (²⁰⁴Pb)	0,000000158
?трый (Y)	0,000262	В?смут (Bi)	0,000000294
Цыркон?й (Zr)	0,00072	Торый (Th)	0,00000512
Н?об?й (Nb)	0,00008	Уран (U)	0,00000143
Мал?бдэн (Mo)	0,000235	Плутон?й (Pu)	—

Унутраная будова

Зямля, як ? ?ншыя планеты зямной групы, мае сла?стую ?нутраную будову. Яна складаецца з цвёрдых с?л?катных абалонак (кары, вельм? вязкай манты?), ? метал?чнага ядра. Знешняя частка ядра вадкая (значна менш вязкая, чым мантыя), а ?нутраная — цвёрдая.

Унутранае цяпло

Унутраная цеплыня планеты забяспечваецца спалучэннем рэшткавага цяпла, якое засталося ад акрэцы? рэчыва, якая адбывалася на пачатковым этапе фарм?равання Зямл? (каля 20 %)^[97] ? радыеакты?ным распадам нестаб?льных ?затопа?: кал?ю-40^be_ru, урану-238^be_en, урану-235^be_ru ? торыю-232^be_ru^[98]^[99]. У трох з перал?чаных ?затопа? перыяд па?распаду складае больш за м?льярд гадо?^[99]. У цэнтры планеты, тэмпература, магчыма, падымаецца да 6000 °C (больш, чым на паверхн? Сонца), а ц?ск можа дасягаць 360 гПа (3 600 000 атм)^[100]. Частка цеплавой энерг?? ядра перадаецца да зямной кары з дапамогай плюма?^be_ru. Плюмы прыводзяць да з’я?лення гарачых пункта? ? трапа?^[101]. Пакольк? большая частка цяпла ад Зямл? забяспечваецца радыеакты?ным распадам, то ? пачатку г?сторы? Зямл?, кал? запасы кароткачасовых ?затопа? яшчэ не был? вычарпаны, энергавыдзяленне нашай планеты было значна большым, чым зараз^[23].

Сярэдн?я страты цеплавой энерг?? Зямл? складаюць 87 мВт·м^?2 альбо 4,42 × 10¹³ Вт (глабальныя цепластраты)^[102]. Частка цеплавой энерг?? ядра перанос?цца да плюма? — гарачых мантыйных патока?. Гэтыя плюмы могуць выкл?каць з’я?ленне трапа?^[101], рыфта? ? гарачых пункта?^be_en. Больш за ?сё энерг?? губляецца Зямлёй праз тэктан?чны рух пл?т ? ?здым рэчыва манты? на сярэдз?нна-ак?ян?чныя хрыбты. Апошн?м асно?ным тыпам страт цяпла з’я?ляецца цепластраты скрозь л?тасферу, прычым большая колькасць цепластрат так?м спосабам адбываецца ? ак?яне, бо зямная кара там значна танчэйшая, чым пад кантынентам?^[103].

Л?тасфера

Л?тасфера (ад стар.-грэч.: λ?θο? — камень ? σφα?ρα — шар, сфера) — цвёрдая абалонка Зямл?. Складаецца з зямной кары ? верхняй частк? манты?. У будове л?тасферы вылучаюць рухомыя вобласц? (складкаватыя паясы) ? адносна стаб?льныя платформы. Блок? л?тасферы — л?тасферныя пл?ты — рухаюцца па адносна пластычнай астэнасферы. Вывучэнню ? ап?санню гэтых руха? прысвечаны раздзел геалог?? аб тэктон?цы пл?т.

Пад л?тасферай размяшчаецца астэнасфера, знешняя частка манты?. Астэнасфера паводз?ць сябе як перагрэтая ? надзвычай вязкая вадкасць^[104], дзе адбываецца пан?жэнне хуткасц? сейсм?чных хваль, што сведчыць аб змене пластычнасц? парод^[81].

Для абазначэння знешняй абалонк? л?тасферы ?жыва?ся цяпер устарэлы тэрм?н с?аль, як? паходз?ць ад назвы асно?ных элемента? горных парод Si (лац.: Silicium — крэмн?й) ? Al (лац.: Aluminium — алюм?н?й).

Зямная кара

Зямная кара — гэта верхняя частка цвёрдай Зямл?. Ад манты? аддзелена мяжой з рэзк?м павышэннем хуткасцей сейсм?чных хваль — мяжой Махаров?чыча. Ёсць два тыпы кары — кантынентальная ? ак?ян?чная. Та?шчыня кары вагаецца ад 6 км пад ак?янам да 30-70 км на кантынентах^[84]^[105]. У кантынентальнай кары вылучаюць тры пласты: асадкавы чахол, гран?тны ? базальтавы. Ак?ян?чная кара складзена пераважна пародам? асно?нага складу, плюс асадкавы чахол. Зямная кара падзелена на розныя па вел?чын? л?тасферныя пл?ты, як?я рухаюцца адносна адна адной. К?нематыку гэтых руха? ап?свае тэктон?ка пл?т.

Зямная кара пад ак?янам? ? кантынентам? ?стотна адрозн?ваецца.

Зямная кара пад кантынентам? звычайна мае та?шчыню 35-45 км, у гарыстых мясцовасцях магутнасць кары можа даходз?ць да 70 км^[105]. З глыб?нёй у складзе зямной кары павял?чваецца ?трыманне акс?да? магн?ю ? жалеза, памяншаецца ?трыманне акс?ду крэмн?ю, прычым гэтая тэндэнцыя ? большай ступен? мае месца пры пераходзе да верхняй манты? (субстрату)^[105].

Верхняя частка кантынентальнай зямной кары ?я?ляе сабой перарыв?сты пласт, як? складаецца з асадкавых ? вулкан?чных горных парод. Пласты могуць быць змятыя ? зморшчыны, зрушаныя па разрыву^[105]. На шчытах асадкавая абалонка адсутн?чае. Н?жэй размешчаны гран?тны пласт, як? складаецца з гнейса? ? гран?та? (хуткасць падо?жных хваль у гэтым пласце — да 6,4 км/с)^[105]. Яшчэ н?жэй знаходз?цца базальтавы пласт (6,4-7,6 км/с), складзены метамарф?чным? горным? пародам?, базальтам? ? габра. Пам?ж гэтым? двума пластам? праходз?ць умо?ная мяжа, званая паверхняй Конрада. Хуткасць падо?жных сейсм?чных хваль пры праходжанн? праз гэту паверхню скачкападобна павял?чваецца з 6 да 6,5 км/с^[106].

Кара пад ак?янам? мае та?шчыню 5-10 км. Яна падзяляецца на некальк? пласто?. Спачатку размешчаны верхн? пласт, як? складаецца з донных асадка?, та?шчынёй менш за к?ламетр^[105]. Н?жэй ляжыць друг? пласт, складзены гало?ным чынам з серпенц?ну, базальту ?, ?маверна, з праслойк? асадка?^[105]. Хуткасць падо?жных сейсм?чных хваль у дадзеным пласце даходз?ць да 4-6 км/с, а яго та?шчыня 1-2,5 км^[105]. Н?жн?, ?ак?ян?чны? пласт складзены габра. Гэты пласт мае та?шчыню ? сярэдн?м каля 5 км ? хуткасць праходжання сейсм?чных хваль 6,4-7 км/с^[105].

Агульная структура планеты Зямля^[107]
Глыб?ня, км	Слой	Шчыльнасць, г/см3^[108]
0—60	Л?тасфера (вар’?руецца ад 5 да 200 км)	—
0—35	Кара (вар’?руецца ад 5 да 70 км)	2,2—2,9
35—60	Самая верхняя частка манты?	3,4—4,4
35—2890	Мантыя	3,4—5,6
100—700	Астэнасфера	—
2890—5100	Знешняе ядро	9,9—12,2
5100—6378	Унутранае ядро	12,8—13,1

Мантыя Зямл?

Мантыя — гэта с?л?катная абалонка Зямл?, размешчаная пам?ж зямной карой ? ядром Зямл?^[109].

Мантыя складае 67 % масы Зямл? ? каля 83 % яе аб’ёму (без ул?ку атмасферы). Яна распасц?раецца ад мяжы з зямной карой (на глыб?н? 5-70 к?ламетра?) да мяжы з ядром на глыб?н? каля 2900 км^[109]. Ад зямной кары аддзелена паверхняй Махаров?чыча, дзе хуткасць сейсм?чных хваль пры пераходзе з кары ? мантыю хутка павял?чваецца з 6,7-7,6 да 7,9-8,2 км/с. Мантыя займае вел?зарны дыяпазон глыб?нь, ? з павел?чэннем ц?ску ? рэчыве адбываюцца фазавыя пераходы, пры як?х м?нералы набываюць усё больш шчыльную структуру. Мантыя Зямл? падзяляецца на верхнюю мантыю ? н?жнюю мантыю. Верхн? слой, у сваю чаргу, падзяляецца на субстрат, пласт Гутэнберга ? пласт Гал?цына (сярэдняя мантыя)^[109].

Згодна з сучасным? навуковым? ?я?ленням?, склад зямной манты? л?чыцца падобным да складу каменных метэарыта?, у прыватнасц? хандрыта?. У склад манты? пераважна ?ваходзяць х?м?чныя элементы, як?я знаходз?л?ся ? цвёрдым стане або ? цвёрдых х?м?чных злучэннях падчас фарм?равання Зямл?: крэмн?й, жалеза, к?сларод, магн?й ? ?нш. Гэтыя элементы ?твараюць з дыякс?дам крэмн?ю с?л?каты. У верхняй манты? (субстраце), хутчэй за ?сё, больш фарстэрыту MgSiO₄, глыбей некальк? павял?чваецца ?трыманне фаял?ту Fe₂SiO₄. У н?жняй манты? пад уздзеяннем вельм? высокага ц?ску гэтыя м?нералы расклал?ся на акс?ды (SiO₂, MgO, FeO)^[110].

Агрэгатны стан манты? абумо?л?ваецца ?здзеяннем тэмператур ? звышвысокага ц?ску. З-за ц?ску рэчыва амаль усёй манты? знаходз?цца ? цвёрдым крыштал?чным стане, нягледзячы на высокую тэмпературу. Выключэнне складае тольк? астэнасфера, дзе дзеянне ц?ску аказваецца слабейшым, чым тэмпературы, бл?зк?я да пункта пла?лення рэчыва. З-за гэтага эфекту, в?даць, рэчыва тут знаходз?цца альбо ? аморфным стане, альбо ? па?распла?леным^[110].

Ядро Зямл?

Ядро — цэнтральная, найбольш глыбокая частка Зямл?, геасфера^be_ru, якая знаходз?цца пад мантыяй ?, як мяркуецца, складаецца з жалеза-н?келевага сплаву з прымешкай ?ншых с?дэраф?льных элемента?. Глыб?ня залягання — 2900 км. Сярэдн? радыус сферы — 3485 км. Падзяляецца на цвёрдае ?нутранае ядро радыусам каля 1300 км ? вадкае знешняе ядро радыусам каля 2200 км, пам?ж як?м? часам вылучаюць пераходную зону. Тэмпература ? цэнтры ядра Зямл? дасягае 6000 °С^[111], шчыльнасць каля 12,5 т/м3, ц?ск да 360 гПа (3 550 000 атмасфер)^[100]^[111]. Маса ядра — 1,9354×10²⁴ кг.

Тэктан?чныя платформы

Найбольшыя тэктан?чныя пл?ты^[112]
Назва пл?ты	Плошча 10⁶ км2	Зона пакрыцця
Афрыканская пл?та	61,3	Афрыка
Антарктычная пл?та	60,9	Антарктыка
А?страл?йская пл?та	47,2	А?страл?я
Е?раз?йская пл?та	67,8	Аз?я ? Е?ропа
Па?ночна-Амерыканская пл?та	75,9	Па?ночная Амерыка ? па?ночна-?сходняя С?б?р
Па?днёва-Амерыканская пл?та	43,6	Па?днёвая Амерыка
Ц?хаак?янская пл?та	103,3	Ц?х? ак?ян

Паводле тэоры? тэктан?чных пл?т, зямная кара складаецца з адносна цэласных блока? — л?тасферных пл?т, як?я знаходзяцца ? пастаянным руху адна адносна адной. Пл?ты ?я?ляюць сабой жорстк?я сегменты, як?я рухаюцца адносна адз?н аднаго. ?снуе тры тыпы ?х узаемнага перамяшчэння: канвергенцыя (сыходжанне), дывергенцыя (разыходжанне) ? зрухавыя перамяшчэнн? па трансформных разломах^be_ru. На разломах пам?ж тэктан?чным? пл?там? могуць адбывацца землетрасенн?, вулкан?чная акты?насць, гора?тварэнн?, утварэнн? ак?янск?х упадз?н^[113].

Сп?с найбуйнейшых тэктан?чных пл?т з памерам? прыведзены ? табл?цы справа. Сярод пл?т меншых памера? варта адзначыць ?ндастанскую, Арабскую, Карыбскую пл?ты, пл?ту Наска ? пл?ту Скоц?я. А?страл?йская пл?та фактычна зл?лася з ?ндастанскай пам?ж 50 ? 55 млн гадо? назад. Хутчэй за ?сё рухаюцца ак?янск?я пл?ты; так, пл?та Какос рухаецца з хуткасцю 75 мм у год^[114], а Ц?хаак?янская пл?та — з хуткасцю 52-69 мм у год. Самая н?зкая хуткасць у Е?раз?йскай пл?ты — 21 мм у год^[115].

Геаграф?чная абалонка

Прыпаверхневыя частк? планеты (верхняя частка л?тасферы, г?драсфера, н?жн?я сла? атмасферы) у цэлым называюцца геаграф?чнай абалонкай ? вывучаюцца геаграф?яй.

Рэльеф Зямл? вельм? разнастайны. Каля 70,8 %^[117] паверхн? планеты пакрыта вадой (у тым л?ку кантынентальнага шэльфа). Падводная паверхню гарыстая, уключае с?стэму сярэдз?нна-ак?ян?чных хрыбто?, а таксама падводныя вулканы^[89], ак?ян?чныя жолабы, падводныя каньёны, ак?ян?чныя плато ? аб?сальныя ра?н?ны. Астатн?я 29,2 %, непакрытыя вадой, уключаюць горы, пустын?, ра?н?ны, пласкагор’? ? ?нш.

На працягу геалаг?чных перыяда? паверхня планеты пастаянна змяняецца з-за тэктан?чных працэса? ? эроз??. Рэльеф зямной паверхн? фарм?руецца пад уздзеяннем выветрывання, якое выкл?каецца атмасферным? ападкам?, ваганням? тэмператур, х?м?чным? ?здзеянням?. Змяняюць зямную паверхню ? ледав?к?, берагавая эроз?я, утварэнне каралавых рыфа?, сутыкненн? з буйным? метэарытам?^[118].

Пры перамяшчэнн? кантынентальных пл?т па планеце ак?ян?чнае дно апускаецца пад ?х край. У той жа час рэчыва манты?, што падымаецца з глыб?нь, стварае дывергентную мяжу на сярэдз?нна-ак?ян?чных хрыбтах. Сумесна гэтыя два працэсы прыводзяць да пастаяннага абна?лення матэрыялу ак?ян?чнай пл?ты. Узрост большай частк? ак?янскага дна меншы за 100 млн гадо?. Найстаражытнейшая ак?ян?чная кара размешчана ? заходняй частцы Ц?хага ак?яна, а яе ?зрост складае прыкладна 200 млн гадо?. Для пара?нання, узрост найстарэйшых выкапня?, знойдзеных на сушы, дасягае каля 3 млрд гадо?^[119]^[120].

Кантынентальныя пл?ты складаюцца з матэрыялу з н?зкай шчыльнасцю, такога як вулкан?чныя гран?т ? андэз?т. Менш распа?сюджаны базальт — шчыльная вулкан?чная парода, якая з’я?ляецца асно?ным складн?кам ак?ян?чнага дна^[121]. Прыкладна 75 % паверхн? мацерыко? пакрыта асадкавым? пародам?, хоць гэтыя пароды складаюць прыкладна 5 % зямной кары^[122]. Трэц?м? па распа?сюджанасц? на Зямл? пародам? з’я?ляюцца метамарф?чныя горныя пароды, як?я ?тварыл?ся ? вын?ку змены (метамарф?зму) асадкавых або магматычных горных парод пад дзеяннем высокага ц?ску, высокай тэмпературы ц? таго ? другога адначасова. Самыя распа?сюджаныя с?л?каты на паверхн? Зямл? — гэта кварц, палявы шпат, амф?бол, слюда, п?раксен^be_uk ? ал?в?н^[123]; карбанаты^be_ru — кальцыт (у вапняку), араган?т ? далам?т^[124].

Педасфера — самы верхн? пласт л?тасферы — уключае глебу. Яна знаходз?цца на мяжы пам?ж л?тасферай, атмасферай, г?драсферай. На сёння агульная плошча акультураных зямель складае 13,31 % паверхн? сушы, з як?х тольк? 4,71 % пастаянна занятыя сельскагаспадарчым? культурам?^[9]. Прыкладна 40 % зямной сушы сёння выкарысто?ваецца для ворных угоддзя? ? пашы, гэта прыкладна 1,3×10⁷ ворных зямель ? 3,4×10⁷ км2 пашы^[125].

Г?драсфера

Г?драсфера (ад стар.-грэч.: Yδωρ — вада ? σφα?ρα — шар) — сукупнасць ус?х водных запаса? Зямл?.

Ная?насць вадкай вады на паверхн? Зямл? з’я?ляецца ?н?кальнай уласц?васцю, якая адрозн?вае нашу планету ад ?ншых аб’екта? Сонечнай с?стэмы. Большая частка вады засяроджаная ? ак?янах ? морах, значна менш — у рачных сетках, азёрах, балотах ? падземных водах. Таксама вял?к?я запасы вады маюцца ? атмасферы, у выглядзе аблока? ? вадзянога пару.

Частка вады знаходз?цца ? цвёрдым стане ? выглядзе ледав?ко?, снежнага покрыва ? ? вечнай мерзлаце, складаючы крыясферу.

Агульная маса вады ? Сусветным ак?яне прыкладна складае 1,35×10¹⁸ тон, або каля ¹?₄₄₀₀ ад агульнай масы Зямл?. Ак?яны пакрываюць плошчу каля 3,618×10⁸ км2 з сярэдняй глыб?нёй 3682 м, што дазваляе выл?чыць агульны аб’ём вады ? ?х: 1,332×10⁹ км3^[126]. Кал? ?сю гэту ваду ра?намерна размеркаваць па паверхн?, то атрыма?ся б слой та?шчынёй больш за 2,7 км^{[за?в 3]}. З усёй вады, якая ёсць на Зямл?, тольк? 2,5 % прыпадае на прэсную, астатняя — салёная. Большая частка прэснай вады, каля 68,7 %, у цяперашн? час знаходз?цца ? ледав?ках^[127]. Вадкая вада з’яв?лася на Зямл?, ?маверна, каля чатырох м?льярда? гадо? таму^[128].

Сярэдняя салёнасць зямных ак?яна? — каля 35 грам сол? на к?лаграм марской вады (35 ‰)^[129]. Значная частка гэтай сол? была вызвалена пры вулкан?чных вывяржэннях або вымыта з астуджаных вывергнутых горных парод, што ?тварыл? дно ак?яна^[128].

У ак?янах утрымл?ваюцца раствораныя газы атмасферы, неабходныя для выжывання шматл?к?х водных форм жыцця^[130]. Марская вада мае значны ?плы? на кл?мат у свеце, летам робячы яго халаднейшым, а з?мой — цяплейшым^[131]. Ваганн? тэмператур вады ? ак?янах могуць прывесц? да значных змен кл?мату, напрыклад, Эль-Н?ньё^[132].

Атмасфера Зямл?

Атмасфера (ад стар.-грэч.: ?τμ?? — пар ? σφα?ρα — шар) — газавая абалонка вакол Зямл?; складаецца з азоту ? к?слароду, са следавым? колькасцям? вадзянога пару, дыякс?ду вугляроду ? ?ншых газа?. З моманту свайго ?тварэння яна значна змян?лася пад уплывам б?ясферы. З’я?ленне акс?геннага фотас?нтэзу 2,4-2,5 млрд гадо? назад спрыяла разв?ццю аэробных арган?зма?, а таксама насычэнню атмасферы к?слародам ? ?тварэнню азонавага слоя, як? ахо?вае ?сё жывое ад шкодных ультраф?ялетавых прамянё?^[60]. Атмасфера вызначае надвор'е на паверхн? Зямл?, абараняе планету ад касм?чных прамянё?, ? часткова — ад метэарытных бамбардз?ровак^[133]. Яна таксама рэгулюе асно?ныя кл?мататворчыя працэсы: кругаварот вады ? прыродзе, цыркуляцыю паветраных мас, пераносы цяпла^[110]. Малекулы атмасферных газа? могуць захопл?ваць цеплавую энерг?ю, зам?наючы ёй сысц? ? адкрыты космас, тым самым павял?чваючы тэмпературу планеты. Гэта з’ява вядома як парн?ковы эфект. Асно?ным? парн?ковым? газам? л?чацца вадзяная пара, вугляк?слы газ, метан ? азон. Без гэтага эфекту цепла?заляцы? сярэдняя паверхневая тэмпература Зямл? складала б ад ?18 да ?23 °C (пры тым, што ? рэча?снасц? яна ро?ная 14,8 °C), ? жыццё хутчэй за ?сё не ?снавала б^[117].

Праз атмасферу да зямной паверхн? паступае электрамагн?тнае выпраменьванне Сонца — гало?ная крын?ца энерг?? х?м?чных, ф?з?чных ? б?ялаг?чных працэса? у геаграф?чнай абалонцы Зямл?^[110].

Атмасфера Зямл? падзяляецца на сла?, як?я адрозн?ваюцца пам?ж сабой тэмпературай, шчыльнасцю, х?м?чным саставам ? г. д. Агульная маса газа?, як?я складаюць зямную атмасферу — прыкладна 5,15×10¹⁸ кг. На ?зро?н? мора атмасфера аказвае на паверхню Зямл? ц?ск, ро?ны 1 атм (101,325 кПа)^[2]. Сярэдняя шчыльнасць паветра каля паверхн? — 1,22 г/л, прычым яна хутка памяншаецца з ростам вышын?: так, на вышын? 10 км над узро?нем мора яна складае 0,41 г/л, а на вышын? 100 км — 10^?7 г/л^[110].

У н?жняй частцы атмасферы змяшчаецца каля 80 % агульнай яе масы ? 99 % усяе вадзяной пары (1,3-1,5×10¹³ т), гэты слой называецца трапасферай^[134]. Яго та?шчыня неаднолькавая ? залежыць ад тыпу кл?мату ? сезонных фактара?: так, у палярных рэг?ёнах яна складае каля 8-10 км, ва ?мераным поясе да 10-12 км, а ? трап?чных або экватарыяльных даходз?ць да 16-18 км [136]^[135]. У гэтым сло? атмасферы тэмпература апускаецца ? сярэдн?м на 6 °C на кожны к?ламетр пры руху ? вышыню^[110]. Вышэй размяшчаецца пераходны слой — трапапа?за, як? аддзяляе трапасферу ад стратасферы. Тэмпература тут знаходз?цца ? межах 190—220 K.

Стратасфера — слой атмасферы, як? знаходз?цца на вышын? ад 10-12 да 55 км (у залежнасц? ад умо? надвор’я ? часу года). На яго прыходз?цца не больш за 20 % усёй масы атмасферы. Для гэтага слоя характэрна пан?жэнне тэмпературы да вышын? ~25 км, з наступным павышэннем на мяжы з мезасферай амаль да 0 °С^[136]. Гэтая мяжа называецца стратапа?зай ? знаходз?цца на вышын? 47-52 км^[137]. У стратасферы адзначаецца найбольшая канцэнтрацыя азону ? атмасферы, як? засцерагае ?се жывыя арган?змы на Зямл? ад шкоднага ультраф?ялетавага выпраменьвання Сонца. ?нтэнс??нае паглынанне сонечнага выпраменьвання азонавым слоем выкл?кае хутк? рост тэмпературы ? гэтай частцы атмасферы^[110].

Мезасфера размешчана на вышын? ад 50 да 80 км над паверхняй Зямл?, пам?ж стратасферай ? тэрмасферай. Яна аддзелена ад гэтых слаё? мезапа?зай^be_ru (80-90 км)^[138]. Гэта самае халоднае месца на Зямл?, тэмпература тут апускаецца да ?100 °C^[139]. Пры такой тэмпературы вада, якая змяшчаецца ? паветры, хутка замярзае, часам утвараючы серабрыстыя аблок?^be_en^[139]. ?х можна наз?раць адразу пасля заходу Сонца, але найлепшая бачнасць ствараецца, кал? яно знаходз?цца ад 4 да 16° н?жэй гарызонту^[139]. У мезасферы згарае большая частка метэарыта?, як?я пран?каюць у зямную атмасферу. З паверхн? Зямл? яны наз?раюцца як падаючыя зорк?^[139]. На вышын? 100 км над узро?нем мора знаходз?цца ?мо?ная мяжа пам?ж зямной атмасферай ? космасам — л?н?я Кармана^be_ru^[140].

У тэрмасферы тэмпература хутка падымаецца да 1000 К, гэта звязана з паглынаннем у ёй караткахвалевага сонечнага выпраменьвання. Гэта самы працяглы слой атмасферы (80-1000 км). На вышын? каля 800 км рост тэмпературы спыняецца, бо паветра тут вельм? разрэджанае ? слаба паглынае сонечную радыяцыю^[110].

?анасфера ?ключае ? сябе два апошн?я сло?. Тут адбываецца ?ан?зацыя малекул пад дзеяннем сонечнага ветру ? ?зн?каюць палярныя ззянн?^[141].

Экзасфера — знешняя ? вельм? разрэджаная частка зямной атмасферы. У гэтым сло? часц?цы могуць пераадольваць другую касм?чную хуткасць Зямл? ? зн?каць у касм?чную прастору. Гэта выкл?кае павольны, але ?стойл?вы працэс, так званую дыс?пацыю (рассейванне) атмасферы. У космас вырываюцца ? асно?ным часц?цы лёгк?х газа?: вадароду ? гел?ю^[142]. Малекулы вадароду, як?я маюць самую н?зкую малекулярную масу, могуць лягчэй дасягаць другой касм?чнай хуткасц? ? сыходз?ць у касм?чную прастору больш хутк?м? тэмпам?, чым ?ншыя газы^[143]. Л?чыцца, што страта адна?ляльн?ка?, напрыклад вадароду, была неабходнай умовай для магчымасц? ?стойл?вага назапашвання к?слароду ? атмасферы^[144]. Так?м чынам, уласц?васць вадароду пак?даць атмасферу Зямл?, магчыма, па?плывала на разв?ццё жыцця на планеце^[145]. У цяперашн? час вял?кая частка вадароду, якая трапляе ? атмасферу, пера?твараецца ? ваду, не пак?даючы Зямлю, а страта вадароду адбываецца ? асно?ным ад разбурэння метану ? верхн?х слаях атмасферы^[146].

Х?м?чны саста? атмасферы

Каля паверхн? Зямл? асушанае паветра змяшчае каля 78,08 % азоту (па аб’ёме), 20,95 % к?слароду, 0,93 % аргону ? каля 0,03 % вугляк?слага газу. Аб’ёмная канцэнтрацыя кампанента? залежыць ад в?льготнасц? паветра — утрымання ? ?м вадзяной пары, якое вагаецца ад 0,1 да 1,5 % у залежнасц? ад кл?мату, часу года, мясцовасц?. Напрыклад, пры 20 °C ? адноснай в?льготнасц? 60 % (сярэдняя в?льготнасць пакаёвага паветра летам) канцэнтрацыя к?слароду ? паветры складае 20,64 %. На долю астатн?х кампанента? прыходз?цца не больш за 0,1 %: гэта вадарод, метан, акс?д вугляроду, акс?ды серы ? акс?ды азоту ? ?ншыя ?нертныя газы, акрамя аргону^[147]. Таксама ? паветры за?сёды прысутн?чаюць цвёрдыя часц?цы (пыл — гэта часц?цы арган?чных матэрыяла?, попел, сажа, пылок расл?н ? ?нш., пры н?зк?х тэмпературах — крыштал? лёду) ? кропл? вады (воблак?, туман) — аэразол?. Канцэнтрацыя цвёрдых часц?ц пылу памяншаецца з вышынёй. У залежнасц? ад пары года, кл?мату ? мясцовасц? канцэнтрацыя часц?ц аэразоля? у складзе атмасферы змяняецца. Вышэй за 200 км асно?ны кампанент атмасферы — азот. На вышын? звыш 600 км пераважае гел?й, а ад 2000 км — вадарод (?вадародная карона?)^[110].

Надвор’е ? кл?мат

Зямная атмасфера не мае вызначаных меж, яна паступова станов?цца ?сё больш разрэджанаю ? пла?на пераходз?ць у касм?чную прастору. Тры чвэрц? масы атмасферы змяшчаецца ? першых 11 к?ламетрах ад паверхн? планеты (трапасфера). Сонечная энерг?я награвае гэты слой ля паверхн?, выкл?каючы пашырэнне паветра ? памяншаючы яго шчыльнасць. Затым нагрэтае паветра падымаецца, а яго месца займае больш халоднае ? шчыльнае паветра. Так узн?кае цыркуляцыя атмасферы — с?стэма замкнёных плыней паветраных мас шляхам пераразмеркавання цеплавой энерг??^[148].

Асновай цыркуляцы? атмасферы з’я?ляюцца пасаты ? экватарыяльным поясе (н?жэй за 30° шыраты) ? заходн?я вятры ?меранага пояса^be_en (у шыротах пам?ж 30° ? 60°)^[149]. Марск?я цячэнн? таксама з’я?ляюцца важным? фактарам? ? фарм?раванн? кл?мату, таксама як ? тэрмахал?нная цыркуляцыя, якая размярко?вае цеплавую энерг?ю з экватарыяльных рэг?ёна? у палярныя^[150].

Вадзяная пара, якая ?здымаецца з паверхн?, утварае воблак? ? атмасферы. Кал? атмасферныя ?мовы дазволяць падняцца цёпламу в?льготнаму паветру, гэтая вада кандэнсуецца ? выпадае на паверхню ? выглядзе дажджу, снегу або граду^[148]. Большая частка атмасферных ападка?, што выпадаюць на сушу, трапляе ? рэк?, ? ? канчатковым вын?ку вяртаецца ? ак?яны ц? застаецца ? азёрах, а затым зно? выпараецца, па?тараючы цыкл. Гэты кругаварот вады ? прыродзе з’я?ляецца жыццёва важным фактарам для ?снавання жыцця на сушы. Колькасць ападка?, выпадаючых за год, розная, пачынаючы ад некальк?х метра? да некальк?х м?л?метра? у залежнасц? ад геаграф?чнага станов?шча рэг?ёна. Атмасферная цыркуляцыя, тапалаг?чныя асабл?васц? мясцовасц? ? перапады тэмператур вызначаюць сярэднюю колькасць ападка?, якая выпадае ? кожным рэг?ёне^[151].

Колькасць сонечнай энерг??, якая дасягнула паверхн? Зямл?, памяншаецца з павел?чэннем шыраты. У больш высок?х шыротах сонечнае святло падае на паверхню пад больш вострым вуглом, чым у н?зк?х; ? яно пав?нна прайсц? больш до?г? шлях у зямной атмасферы. У вын?ку гэтага сярэднегадавая тэмпература паветра (на ?зро?н? мора) памяншаецца прыкладна на 0,4 °C пры руху на 1 градус па абодва бак? ад экватара^[152]. Зямля падзелена на кл?матычныя паясы — прыродныя зоны, як?я маюць прыбл?зна аднастайны кл?мат. Тыпы кл?мату можна клас?ф?каваць па рэжыму тэмпературы, колькасц? з?мн?х ? летн?х ападка?. Найбольш распа?сюджаная с?стэма клас?ф?кацы? кл?мату — клас?ф?кацыя Кёпена, у адпаведнасц? з якой найлепшым крытэрыем вызначэння тыпу кл?мату з’я?ляецца тое, як?я расл?ны растуць на дадзенай мясцовасц? ? натуральных умовах^[153]. У с?стэму ?ваходзяць пяць асно?ных кл?матычных зон (в?льготныя трап?чныя лясы, пустын?, умераны пояс, кантынентальны кл?мат ? палярны тып), як?я ? сваю чаргу падзяляюцца на больш канкрэтныя падтыпы^[149].

Б?ясфера

Б?ясфера (от стар.-грэч.: βιο? — жыццё ? σφα?ρα — сфера, шар) — гэта сукупнасць частак зямных абалонак (л?та-, г?дра-? атмасферы), якая заселена жывым? арган?змам?, знаходз?цца пад ?х уздзеяннем ? занята прадуктам? ?х жыццядзейнасц?. Тэрм?н ?б?ясфера? бы? упершыню прапанаваны а?стрыйск?м геолагам ? палеантолагам Эдуардам Зюсам у 1875 годзе^[154]. Б?ясфера — абалонка Зямл?, заселеная жывым? арган?змам? ? пера?твораная ?м?. Яна пачала фарм?равацца не раней, чым 3,8 млрд гадо? назад, кал? на нашай планеце стал? зараджацца першыя арган?змы. Яна ?ключае ? сябе ?сю г?драсферу, верхнюю частку л?тасферы ? н?жнюю частку атмасферы, г.зн. засяляе экасферу. Б?ясфера ?я?ляе сабой сукупнасць ус?х жывых арган?зма?. У ёй жыве некальк? м?льёна? в?да? расл?н, жывёл, грыбо? ? м?краарган?зма?.

Б?ясфера складаецца з экас?стэм, як?я ?ключаюць у сябе супольнасц? жывых арган?зма? (б?яцэноз), асяроддзя ?х пражывання (б?ятопа?), с?стэмы сувязей, як?я ажыцця?ляюць абмен рэчывам ? энерг?яй пам?ж ?м?. На сушы яны падзеленыя гало?ным чынам геаграф?чным? шыротам?, вышынёй над узро?нем мора ? адрозненням? па выпадзенн? ападка?. Наземныя экас?стэмы, як?я знаходзяцца ? Арктыцы або Антарктыцы, на вял?к?х вышынях або ? вельм? засушл?вых раёнах, адносна бедныя расл?нам? ? жывёлам?; разнастайнасць в?да? дасягае п?ка ? в?льготных трап?чных лясах экватарыяльнага пояса^be_ru^[155].

Магн?тнае поле Зямл?

Магн?тнае поле Зямл? ? першым прыбл?жэнн? ?я?ляе сабой дыполь, полюсы якога размешчаныя побач з геаграф?чным? полюсам? планеты. Поле ?тварае магн?тасферу, якая адх?ляе часц?цы сонечнага ветру. Яны назапашваюцца ? радыяцыйных паясах — двух канцэнтрычных абласцях у форме тора вакол Зямл?. Каля магн?тных полюса? гэтыя часц?цы могуць ?высыпацца? у атмасферу ? прыводз?ць да з’я?лення палярных ззяння?. На экватары магн?тнае поле Зямл? мае ?ндукцыю 3,05×10^-5 Tл ? магн?тны момант 7,91×10¹⁵ Tл·м3^[156].

Паводле тэоры? ?магн?тнага дынама?^be_ru, поле генеруецца ? цэнтральнай вобласц? Зямл?, дзе цяпло стварае праходжанне электрычнага току ? вадк?м метал?чным ядры. Гэта ? сваю чаргу прыводз?ць да ?зн?кнення ? Зямл? магн?тнага поля. Канвекцыйныя рух? ? ядры з’я?ляюцца хаатычным?; магн?тныя полюсы^be_ru дрэйфуюць ? перыядычна мяняюць сваю палярнасць. Гэта выкл?кае ?нверс?? магн?тнага поля Зямл?, як?я ?зн?каюць у сярэдн?м некальк? разо? за кожныя некальк? м?льёна? гадо?. Апошняя ?нверс?я адбылася прыбл?зна 700 000 гадо? назад^[157]^[158].

Магн?тасфера — вобласць прасторы вакол Зямл?, якая ?твараецца, кал? паток зараджаных часц?ц сонечнага ветру адх?ляецца ад сваёй першапачатковай траекторы? пад уздзеяннем магн?тнага поля. На баку, павернутым да Сонца, та?шчыня яе гало?най ударнай хвал? складае каля 17 км^[159] ? размешчана яна на адлегласц? каля 90 000 км ад Зямл?^[160]. На начным баку планеты магн?тасфера выцягваецца, набываючы до?гую цыл?ндрычную форму.

Кал? зараджаныя часц?цы высокай энерг?? сутыкаюцца з магн?тасферай Зямл?, то з’я?ляюцца радыяцыйныя паясы (паясы Ван Алена). Палярныя ззянн? ?зн?каюць, кал? сонечная плазма дасягае атмасферы Зямл? ? раёне магн?тных полюса?^[161].

Арб?та ? вярчэнне Зямл?

Зямл? патрабуецца ? сярэдн?м 23 гадз?ны 56 хв?л?н ? 4,091 секунд (зорныя сутк?), каб здзейсн?ць адз?н абарот вакол сваёй вос?^[162]^[163]. Хуткасць вярчэння планеты з захаду на ?сход складае прыкладна 15 градуса? у гадз?ну (1 градус у 4 хв?л?ны, 15' у хв?л?ну). Гэта экв?валентна вуглавому дыяметру Сонца або Месяца кожныя дзве хв?л?ны (бачныя памеры Сонца ? Месяца прыкладна аднолькавыя)^[164]^[165].

Вярчэнне Зямл? нестаб?льнае: хуткасць яе вярчэння адносна нябеснай сферы змяняецца (у красав?ку ? л?стападзе працягласць сутак адрозн?ваецца ад эталонных на 0,001 с)??, вось кручэння прэцэс?руе (на 20,1" у год) ? вагаецца (аддаленне ?мгненнага полюса ад сярэдняга не перавышае 15')^[166]. У вял?к?м маштабе часу — запавольваецца. Працягласць аднаго абароту Зямл? павял?чвалася за апошн?я 2000 гадо? у сярэдн?м на 0,0023 секунды ? стагоддзе (па наз?раннях за апошн?я 250 гадо? гэта павел?чэнне меншае — каля 0,0014 секунды за 100 гадо?)^[167]. З-за прыл??нага паскарэння кожныя наступныя сутк? аказваюцца да?жэйшым? за папярэдн?я ? сярэдн?м на 29 нанасекунд^[168].

Перыяд вярчэння Зямл? адносна нерухомых зорак, згодна з М?жнароднай службе кручэння Зямл? (IERS), ро?ны 86164,098903691 секунд па UT1 або 23 г. 56 м?н. 4,098903691 с^[3]^[169].

Зямля рухаецца вакол Сонца па эл?птычнай арб?це на адлегласц? каля 150 млн км з сярэдняй хуткасцю 29,765 км/с. Хуткасць вагаецца ад 30,27 км/с (у перыгел??) да 29,27 км/с (у афел??)^[110]. Рухаючыся па арб?це, Зямля здзяйсняе по?ны абарот за 365,2564 сярэдн?х сонечных сутак (адз?н зорны год). З Зямл? перамяшчэнне Сонца адносна зорак складае каля 1° у дзень ва ?сходн?м к?рунку. Хуткасць руху Зямл? па арб?це непастаянная: у л?пен? (пры праходжанн? афел?я) яна найменшая ? складае каля 60 вуглавых хв?л?н у сутк?, а пры праходжанн? перыгел?я ? студзен? найбольшая, каля 62 хв?л?н у сутк?. Сонца ? ?ся Сонечная с?стэма абарочваецца вакол цэнтра галактык? Млечны Шлях па амаль кругавой арб?це з хуткасцю каля 220 км/c. У сваю чаргу, Сонечная с?стэма ? складзе Млечнага Шляху рухаецца з хуткасцю прыкладна 20 км/с у к?рунку да пункта (апекса), як? знаходз?цца на мяжы сузор’я? Л?ры ? Геркулеса, паскараючыся па меры пашырэння Сусвету.

Здымак Зямл?, зроблены касм?чным апаратам Вояджэр-1 з адлегласц? ? 6 млрд км (40 а.а.) ад Зямл?.

Месяц абарочваецца разам з Зямлёй вакол агульнага цэнтра мас кожныя 27,32 сутак адносна зорак. Прамежак часу пам?ж дзвюма аднолькавым? фазам? месяца (с?надычны месяц) складае 29,53059 дня. Кал? глядзець з па?ночнага полюса свету, Месяц рухаецца вакол Зямл? супраць гадз?нн?кавай стрэлк?. У гэты ж бок адбываецца ? абарот ус?х планет вакол Сонца, ? кручэнне Сонца, Зямл? ? Месяца вакол сваёй вос?. Вось кручэння Зямл? адх?лена ад перпендыкуляра да плоскасц? яе арб?ты на 23,5 градуса (к?рунак ? вугал нах?лу вос? Зямл? змяняецца з-за прэцэс??, а бачнае ?звышэнне Сонца залежыць ад пары года); арб?та Месяца нах?лена на 5 градуса? адносна арб?ты Зямл? (без гэтага адх?лення ? кожным месяцы адбывалася б адно сонечнае ? адно месяцавае зацьменне)^[170].

З-за нах?лу вос? Зямл? вышыня Сонца над гарызонтам на працягу года змяняецца. Для наз?ральн?ка ? па?ночных шыротах летам, кал? Па?ночны полюс нах?лены да Сонца, светлавы дзень да?жэйшы, ? Сонца ? небе знаходз?цца вышэй. Гэта прыводз?ць да больш высок?х сярэдн?х тэмператур паветра. З?мой, кал? Па?ночны полюс адх?ляецца ? проц?леглы ад Сонца бок, с?туацыя змяняецца на адваротную ? сярэдняя тэмпература станов?цца н?жэй. За Па?ночным палярным кругам у гэты час бывае палярная ноч, якая на шыраце Па?ночнага палярнага круга до?жыцца амаль двое сутак (сонца не ?зыходз?ць у дзень з?мняга сонцастаяння), дасягаючы на Па?ночным полюсе па?года.

Гэтыя змены ?мо? надвор’я, абумо?леныя нах?лам зямной вос?, прыводзяць да змены пор года. Чатыры сезоны вызначаюцца сонцастаянням? — момантам?, кал? зямная вось макс?мальна нах?леная ? напрамку да Сонца альбо ад Сонца, — ? ра?надзенствам?. З?мняе сонцастаянне адбываецца каля 21 снежня, летняе — прыкладна 21 чэрвеня, вясенняе ра?надзенства — прыбл?зна 20 сакав?ка, а асенняе — 23 верасня. Кал? Па?ночны полюс нах?лены да Сонца, па?днёвы, адпаведна, нах?лены ад яго. Так?м чынам, кал? ? па?ночным па?шар’? лета, у па?днёвым — з?ма, ? наадварот (хоць месяцы называюцца аднолькава, г. зн., напрыклад, люты ? па?ночным па?шар’? — апошн? (? самы халодны) месяц з?мы, а ? па?днёвым — апошн? (? самы цёплы) месяц лета).

Вугал нах?лу зямной вос? адносна пастаянны на працягу до?гага часу. Аднак ён нязначна зрушваецца (гэтыя змены вядомыя як нутацыя) з перыядычнасцю 18,6 гадо?. Таксама ?снуюць до?гаперыядычныя ваганн? (каля 41 000 гадо?), вядомыя як цыклы М?ланкав?ча. Арыентацыя вос? Зямл? з цягам часу таксама змяняецца, працягласць перыяду прэцэс?? складае 25 000 гадо?; гэтая прэцэс?я з’я?ляецца прычынай адрознення зорнага года ? трап?чнага года. Абодва гэтыя рух? выкл?каныя прыцягненнем, дзеючым з боку Сонца ? Месяца на экватарыяльную выпукласць Зямл?. Полюсы Зямл? перамяшчаюцца адносна яе паверхн? на некальк? метра?. Так? рух полюса? мае разнастайныя цыкл?чныя складн?к?, як?я разам называюцца кваз?перыядычным рухам. У дадатак да гадавых кампанента? гэтага руху ?снуе 14-месячны цыкл, названы чандлера?ск?м рухам полюса? Зямл?. Хуткасць кручэння Зямл? таксама не пастаянная, што адлюстро?ваецца ? змене працягласц? сутак^[171].

У цяперашн? час Зямля праходз?ць перыгел?й каля 3 студзеня, а афел?й — прыкладна 4 л?пеня. Колькасць сонечнай энерг??, якая дасягае Зямл? ? перыгел??, на 6,9 % большая, чым у афел??, бо адлегласць ад Зямл? да Сонца ? афел?? большая на 3,4 %. Гэта тлумачыцца законам адваротных квадрата?. Пакольк? па?днёвае па?шар’е нах?лена ? бок Сонца прыкладна ? той жа час, кал? Зямля знаходз?цца бл?жэй за ?сё да Сонца, то на працягу года яно атрымл?вае крыху больш сонечнай энерг??, чым па?ночнае. Аднак гэты эфект ?стотна менш значны, чым змена по?най энерг??, абумо?леная нах?лам зямной вос?, ?, акрамя таго, большая частка л?шняй энерг?? паглынаецца вял?кай колькасцю вады па?днёвага па?шар’я^[172].

Для Зямл? радыус сферы Х?ла^be_ru (сфера ?плыву зямной грав?тацы?) ро?ны прыкладна 1,5 млн км^[173]^{[за?в 4]}. Гэта макс?мальная адлегласць, на якой уплы? грав?тацы? Зямл? большы, чым уплы? грав?тацы? ?ншых планет ? Сонца.

Наз?ранне

Упершыню Зямля была сфатаграфавана з космасу ? 1959 апаратам Эксплорэр-6^[174]. Першым чалавекам, як? ?бачы? Зямлю з космасу, ста? у 1961 годзе Юрый Гагарын. Эк?паж Апалона-8^be_en у 1968 годзе першым наз?ра? узыход Зямл? з месяцавай арб?ты. У 1972 годзе эк?паж Апалона-17 зраб?? знакам?ты здымак Зямл? — ?The Blue Marble?.

З адкрытага космасу ? са ?знешн?х? планет (размешчаных за арб?тай Зямл?) можна наз?раць праходжанне Зямл? праз фазы, падобныя месяцавым, гэтак жа, як зямны наз?ральн?к можа бачыць фазы Венеры^be_ru (адкрытыя Гал?леа Гал?леем).

Месяц

Месяц — адносна вял?к? планетападобны спадарожн?к з дыяметрам, ро?ным чвэрц? зямнога. Гэта найбольшы, у аднос?нах да памера? сваёй планеты, спадарожн?к Сонечнай с?стэмы.

Грав?тацыйнае прыцягненне пам?ж Зямлёй ? Месяцам з’я?ляецца прычынай зямных прыл?ва? ? адл?ва?. Аналаг?чны эфект на Месяцы выя?ляецца ? тым, што ён увесь час павернуты да Зямл? адным ? тым жа бокам (перыяд абароту Месяца вакол сваёй вос? ро?ны перыяду яго абароту вакол Зямл?). Гэта называецца прыл??най с?нхран?зацыяй. Падчас абароту Месяца вакол Зямл? Сонца асвятляе розныя ?частк? паверхн? спадарожн?ка, што прая?ляецца ? з’яве месяцавых фаз: цёмная частка паверхн? аддзяляецца ад светлай тэрм?натарам.

З-за прыл??най с?нхран?зацы? Месяц аддаляецца ад Зямл? прыкладна на 38 мм у год. Праз м?льёны гадо? гэта малюсенькае змяненне, а таксама павел?чэнне зямнога дня на 23 мкс у год, прывядуць да значных змен^[175]. Так, напрыклад, у дэвоне (прыкладна 410 млн гадо? таму) у годзе было 400 дзён, а сутк? до?жыл?ся 21,8 гадз?ны^[176].

Месяц можа ?стотна па?плываць на разв?ццё жыцця шляхам змены кл?мату на планеце. Палеанталаг?чныя знаходк? ? камп’ютарныя мадэл? паказваюць, што нах?л зямной вос? стаб?л?зуецца прыл??най с?нхран?зацыяй Зямл? з Месяцам^[177]. Кал? б вось кручэння Зямл? прыбл?з?лася да плоскасц? экл?птык?, то ? вын?ку кл?мат на планеце ста? бы надзвычай суровым. Адз?н з полюса? бы? бы нак?раваны прама на Сонца, а друг? — у проц?леглы бок, ? па меры абароту Зямл? вакол Сонца яны мянял?ся б месцам?. Полюсы был? б нак?раваныя прама на Сонца летам ? з?мой. Планетолаг?^be_ru, як?я вывучал? такую ??с?туацыю, сцвярджаюць, што, у так?м выпадку на Зямл? вымерл? б усе буйныя жывёлы ? вышэйшыя расл?ны^[178].

Бачны з Зямл? вуглавы памер Месяца вельм? бл?зк? да бачнага памеру Сонца. Вуглавыя памеры (? цялесны вугал) гэтых двух нябесных цел бл?зк?я, таму што хоць дыяметр Сонца ? больш за месяцавы ? 400 разо?, яно знаходз?цца ? 400 разо? далей ад Зямл?. Дзякуючы гэтай акал?чнасц? ? ная?насц? значнага эксцэнтрыс?тэту арб?ты Месяца, на Зямл? могуць наз?рацца як по?ныя, так ? кольцападобныя зацьменн?.

Найбольш распа?сюджаная г?потэза паходжання Месяца, г?потэза г?ганцкага сутыкнення, сцвярджае, што Месяц утвары?ся ? вын?ку сутыкнення протапланеты Тэя (памерам прыкладна з Марс) з прота-Зямлёй. Гэта, сярод ?ншага, тлумачыць прычыны падабенства ? адрознення складу месяцавага грунту ? зямнога^[179].

У цяперашн? час у Зямл? няма ?ншых натуральных спадарожн?ка?, акрамя Месяца, аднак ёсць па меншай меры два натуральныя саарб?тальныя спадарожн?к? — гэта астэро?ды 3753 Кру?тн?, 2002 AA29^[180]^[181] ? мноства штучных.

Паказ маштабу адносных памера? Зямл?, Месяца ? адлегласц? пам?ж ?м?

Патэнцыяльна небяспечныя аб’екты

Падзенне на Зямлю буйных (дыяметрам у некальк? тысяч км) астэро?да? пагражае яе разбурэннем, аднак усе наз?раныя ? сучасную эпоху падобныя целы для гэтага занадта малыя ? ?х падзенне небяспечна тольк? для б?ясферы. Згодна з распа?сюджанай г?потэзай, так?я падзенн? магл? паслужыць прычынай некальк?х масавых вым?рання?^[182]^[183], але адназначнага адказу дагэтуль не атрымана.

Астэро?ды з перыгел?йным? адлегласцям?, меншым? або ро?ным? 1,3 астранам?чнай адз?нк?^[184] л?чацца так?м?, што збл?жаюцца з Зямлёй. Астэро?ды, як?я могуць у агляднай будучын? набл?з?цца да Зямл? на адлегласць, меншую або ро?ную 0,05 а. а., ? абсалютная зорная вел?чыня як?х не перавышае 22m, л?чацца патэнцыяльна небяспечным? аб’ектам?. Кал? ?зяць сярэдняе альбеда астэро?да? ро?ным 0,13, то гэтаму значэнн? адпавядаюць целы, памер як?х у папярочн?ку перавышае 150 м^[184]. Цела меншых памера? пры праходжанн? праз атмасферу большай часткай разбураюцца ? згараюць, не пагражаючы Зямл? ?стотна^[184]. Так?я аб’екты могуць прычын?ць тольк? лакальную шкоду. Тольк? 20 % астэро?да?, як?я збл?жаюцца з Зямлёй, з’я?ляюцца патэнцыяльна небяспечным?^[184].

Геаграф?чныя звестк?

Плошча

Паверхня: 510,072 млн км2
Суша: 148,94 млн км2 (29,1 %)^[9]
Вада: 361,132 млн км2 (70,9 %)^[9]

Да?жыня берагавой л?н??: 356 000 км^[9]

Выкарыстанне сушы

Даныя на 2011 год^[9]

ралля — 10,43 %
шматгадовыя насаджэнн? — 1,15 %
?ншае — 88,42 %

Пал??ныя земл?: 3 096 621,45 км2 (на 2011 год)^[9]

Сацыяльна-эканам?чная геаграф?я

31 кастрычн?ка 2011 года насельн?цтва Зямл? дасягнула 7 м?льярда? чалавек^[185]. Паводле ацэнак ААН, насельн?цтва Зямл? дасягне 7,3 млрд у 2013 годзе ? 9,2 млрд у 2050 годзе^[186]. Чакаецца, што асно?ная доля росту насельн?цтва прыйдзецца на кра?ны, як?я разв?ваюцца. Сярэдняя шчыльнасць насельн?цтва на сушы каля 47 чал./км2, у розных месцах Зямл? моцна адрозн?ваецца, прычым найвышэйшай яна з’я?ляецца ? Аз??. Паводле прагноза?, к 2030 года ?зровень урбан?зацы? насельн?цтва дасягне 60 %^[187], тады як цяпер ён складае 49 % у сярэдн?м па свеце^[187].

На 12 чэрвеня 2013 за межам? Зямл? пабыва? 531 чалавек, з ?х 12 был? на Месяцы.

Роля ? культуры

Слова ?зямля? ?зыходз?ць да праслав.: *zemja з тым жа значэннем, якое, у сваю чаргу, паходз?ць ад пра-?.е.: *d^he?^hōm ?зямля?^[188]^[189]^[190].

У англ?йскай мове Зямля — Earth. Гэтае слова працягвае старажытнаангл?йскае eorthe ? сярэднеангл?йскае erthe^[191]. Як ?мя планеты Earth ?першыню было выкарыстана каля 1400 [195]. Гэта адз?ная назва планеты, якая не была ?зята з грэка-рымскай м?фалог??.

??

Стандартны астранам?чны знак Зямл? — крыж, акрэслены акружнасцю. Гэты с?мвал выкарысто?ва?ся ? розных культурах для розных мэт. ?ншая верс?я с?мвала — крыж на вяршын? круга (?), стыл?заваная дзяржава; выкарысто?ва?ся ? якасц? ранняга астранам?чнага с?мвала планеты Зямля^[192].

У мног?х культурах Зямлю абага?лял?. Яна асацыюецца з баг?няй, баг?няй-мац?, называецца Мац? Зямля, нярэдка паказваецца як баг?ня ?радл?васц?.

У ацтэка? Зямля называлася Тананцын — ?наша мац??. У к?тайца? — гэта баг?ня Хоу-Ту (后土)^[193], падобная на грэчаскую баг?ню Зямл? — Гею. У скандына?скай м?фалог?? баг?ня Зямл? Ёрд^be_ru была мац? Тора ? дачкой Анара. У старажытнаег?пецкай м?фалог??, у адрозненне ад мног?х ?ншых культур, Зямля атаясамл?ваецца з мужчынам — бог Геб, а неба з жанчынай — баг?ня Нут.

У мног?х рэл?г?ях ?снуюць м?фы аб узн?кненн? свету, як?я апавядаюць пра стварэнне Зямл? адным ц? некальк?м? бажаствам?.

У мностве антычных культур Зямля л?чылася плоскай, так, у культуры Месапатам??, свет уя?ля?ся ? выглядзе плоскага дыска, як? плава? па паверхн? ак?яна. Дапушчэнн? аб сферычнай форме Зямл? был? зроблены старагрэчаск?м? ф?лосафам?; такога погляду прытрымл?ва?ся П?фагор. У Сярэднявеччы большасць е?рапейца? л?чыла, што Зямля мае форму шара, што было засведчана так?м мысл?целем як Фама Акв?нск?^[194]. Да з’я?лення касм?чных палёта? меркаванн? аб шарападобнай форме Зямл? был? заснаваны на наз?ранн? другасных прыкмет ? на аналаг?чнай форме ?ншых планет^[195].

Тэхн?чны прагрэс другой паловы XX стагоддзя змян?? агульнае ?спрыманне Зямл?. Да пачатку касм?чных палёта? Зямля часта адлюстро?валася як зялёны свет. Фантаст Фрэнк Па?ль, магчыма, першым адлюстрава? бясхмарную блак?тную планету (з выразна выдзеленай сушай) на абароце л?пеньскага выпуску часоп?са Amazing Stories у 1940 годзе^[196].

У 1972 годзе эк?пажам Апалона-17 была зроблена знакам?тая фатаграф?я Зямл?, якая атрымала назву ?Blue Marble? (Блак?тны Мармур). Здымак Зямл?, зроблены ? 1990 годзе Вояджэрам-1 з вял?знай ад яе адлегласц?, падштурхну? Карла Сагана пара?наць планету з бледнай блак?тнай кропкай (Pale Blue Dot)^[197]. Пара?но?вал? Зямлю ? з вял?к?м касм?чным караблём з с?стэмай жыццезабеспячэння, якую неабходна падтрымл?ваць^[198]. Б?ясферу Зямл? часам разглядал? як адз?н вял?к? арган?зм^[199].

Экалог?я

У апошн?я два стагоддз? рух у абарону навакольнага асяроддзя прая?ляе занепакоенасць уплывам дзейнасц? чалавецтва на прыроду Зямл?. Ключавым? задачам? гэтага сацыяльна-пал?тычнага руху з’я?ляюцца абарона прыродных рэсурса?, л?кв?дацыя забруджвання. Абаронцы прыроды выступаюць за экалаг?чна рацыянальнае выкарыстанне рэсурса? планеты ? к?раванне навакольным асяроддзем. Гэтага, на ?х думку, можна дамагчыся шляхам унясення змянення? у дзяржа?ную пал?тыку ? змяненнем ?ндыв?дуальных аднос?н кожнага чалавека. Гэта асабл?ва тычыцца буйнамаштабнага выкарыстання неадна?ляльных рэсурса?. Неабходнасць ул?ку ?плыву вытворчасц? на навакольнае асяроддзе накладае дадатковыя выдатк?, што прыводз?ць да ?зн?кнення канфл?кту пам?ж камерцыйным? ?нтарэсам? ? ?дэям? прыродаахо?ных руха?^[200].

Будучыня Зямл?

Будучыня планеты цесна звязана з будучыняй Сонца. У вын?ку назапашвання ? ядры Сонца ?адпрацаванага? гел?ю свяц?льнасць^be_ru зорк? пачне павольна ?зрастаць. Яна павял?чыцца на 10 % на працягу наступных 1,1 млрд гадо?^[201], ? ? вын?ку гэтага заселеная зона^be_ru Сонечнай с?стэмы перамесц?цца за межы сучаснай зямной арб?ты. Паводле некаторых кл?матычных мадэлей, павел?чэнне колькасц? сонечнага выпраменьвання, якое падае на паверхню Зямл?, прывядзе да катастраф?чных наступства?, уключаючы магчымасць по?нага выпарэння ?с?х ак?яна?^[202].

Павышэнне тэмпературы паверхн? Зямл? паскорыць неарган?чную цыркуляцыю CO₂^be_ru, паменшы?шы яго канцэнтрацыю да смяротнага для расл?н узро?ню (10 ppm для C4-фотас?нтэзу) за 500—900 млн гадо?^[24]. Зн?кненне расл?ннасц? прывядзе да зн?жэння ?трымання к?слароду ? атмасферы ? жыццё на Зямл? стане немагчымым за некальк? м?льёна? гадо?^[203]. Яшчэ праз м?льярд гадо? вада з паверхн? планеты зн?кне цалкам, а сярэдн?я тэмпературы паверхн? дасягнуць 70 °С^[204]. Большая частка сушы стане непрыдатнай для ?снавання жыцця^[25]^[203], ? яно ? першую чаргу пав?нна застацца ? ак?яне^[205]. Але нават кал? б Сонца было вечным ? нязменным, то ?нутранае астуджэнне Зямл? магло б прывесц? да страты большай частк? атмасферы ? ак?яна? (з-за зн?жэння вулкан?чнай акты?насц?)^[206]. К таму часу адз?ным? жывым? ?стотам? на Зямл? застануцца экстрэмаф?лы, арган?змы, здольныя вытрымл?ваць высокую тэмпературу ? недахоп вады^[204].

Праз 3,5 м?льярда гадо? ад цяперашняга часу свяц?льнасць Сонца павял?чыцца на 40 % у пара?нанн? з сучасным узро?нем^[207]. Умовы на паверхн? Зямл? к таму часу будуць падобныя на паверхневыя ?мовы сучаснай Венеры^[207]: ак?яны цалкам выпарацца ? выляцяць у космас^[207], паверхня стане бясплоднай распаленай пустыняй^[207]. Гэтая катастрофа зроб?ць немагчымым ?снаванне як?х-небудзь форм жыцця на Зямл?^[207]. Праз 7,05^[207] млрд гадо? у сонечным ядры скончацца запасы вадароду. Гэта прывядзе да таго, што Сонца сыдзе з гало?най паслядо?насц? ? пяройдзе ? стадыю чырвонага г?ганта^[208]. Мадэль паказвае, што яно павял?чыцца ? радыусе да вел?чын?, ро?най прыкладна 120 % цяперашняга радыуса арб?ты Зямл? (1,2 а. а.), а яго свяц?льнасць узрасце ? 2350—2730 раз^[209]. Аднак да таго часу арб?та Зямл? можа павял?чыцца да 1,4 а. а., бо прыцягненне Сонца аслабне з-за таго, што яно страц?ць 28-33 % сваёй масы ? вын?ку ?змацнення сонечнага ветру^[207]^[209]^[210]. Аднак даследаванн? 2008 года паказваюць, што Зямля, магчыма, усё ж так? будзе паглынутая Сонцам у вын?ку прыл??ных узаемадзеяння?^be_ru з яго знешняй абалонкай^[209].

К таму часу паверхня Зямл? будзе распла?ленай^[211]^[212], бо тэмпература на ёй дасягне 1370 °С^[213]. Атмасфера Зямл?, ?маверна, будзе вынесена ? касм?чную прастору моцным сонечным ветрам ад чырвонага г?ганта^[214]. З паверхн? Зямл? Сонца будзе выглядаць як вел?зарны чырвоны круг з вуглавым? памерам? ≈160°, займаючы тым самым большую частку неба^{[за?в 5]}. Праз 10 млн гадо? з таго часу, як Сонца ?войдзе ? фазу чырвонага г?ганта, тэмпературы ? сонечным ядры дасягнуць 100 млн K, адбудзецца гел?евая ?спышка^be_ru^[207], ? пачнецца тэрмаядзерная рэакцыя с?нтэзу вугляроду ? к?слароду з гел?ю^[208], Сонца паменшыцца ? радыусе да 9,5 сучасных^[207]. Стадыя ?выпальвання гел?ю? працягнецца 100—110 м?льёна? гадо?, пасля чаго па?торыцца бурнае пашырэнне знешн?х абалонак зорк?, ? яна зно? стане чырвоным г?гантам. Выйша?шы на ас?мптатычную вобласць г?ганта?, Сонца павял?чыцца ? дыяметры ? 213 разо? у пара?нанн? з сучасным памерам^[207]. Праз 20 м?льёна? гадо? пачнецца перыяд нестаб?льных пульсацый паверхн? зорк?^[207]. Гэтая фаза ?снавання Сонца будзе суправаджацца магутным? ?спышкам?, часам яго свяц?льнасць будзе перавышаць сучасны ?зровень у 5000 раз^[208]. Гэта будзе адбывацца ад таго, што ? тэрмаядзерную рэакцыю будуць уступаць раней не закранутыя рэштк? гел?ю^[208].

Яшчэ праз прыкладна 75 000 гадо?^[208] (паводле ?ншых крын?ц — 400 000^[207]) Сонца ск?не абалонк?, ? ? канчатковым вын?ку ад чырвонага г?ганта застанецца тольк? яго маленькае цэнтральнае ядро — белы карл?к, невял?к?, гарачы, але вельм? шчыльны аб’ект, з масай каля 54,1 % ад першапачатковай сонечнай^[215]. Кал? Зямля зможа пазбегнуць паглынання знешн?м? абалонкам? Сонца падчас фазы чырвонага г?ганта, то яна будзе ?снаваць яшчэ мног?я м?льярды (? нават трыльёны) гадо?, да таго часу, пакуль будзе ?снаваць Сусвет, аднак умо? для па?торнага ?зн?кнення жыцця (па меншай меры, у яго цяперашн?м выглядзе) на Зямл? не будзе. З уваходжаннем Сонца ? фазу белага карл?ка, паверхня Зямл? паступова астыне ? пагруз?цца ? змрок^[204]. Кал? ?яв?ць памеры Сонца з паверхн? Зямл? будучын?, то яно будзе выглядаць не як дыск, а як з?хатл?вая кропка з вуглавым? памерам? каля 0°0’9"^{[за?в 6]}.

Гл. таксама

За?ваг?

↑ ^а ^б Афел?й = a × (1 + e), перыгел?й = a × (1 - e), дзе а — вял?кая па?вось, e — эксцэнтрыс?тэт.
↑ $v_{1}={\sqrt {G{\frac {M}{R}}}}$
↑ Зыходзячы з таго, што плошча ?сёй паверхн? Зямл? — 5,1×10⁸ км2.
↑ Для Зямл? радыус Х?ла:
${\begin{smallmatrix}R_{H}=a\left({\frac {m}{3M}}\right)^{\frac {1}{3}}\end{smallmatrix}}$ ,
дзе m — маса Зямл?, a — астранам?чная адз?нка, M — маса Сонца. Так?м чынам, радыус у астранам?чных адз?нках ро?ны: ${\begin{smallmatrix}\left({\frac {1}{3\cdot 332946}}\right)^{\frac {1}{3}}=0,01\end{smallmatrix}}$ .
↑ $\alpha =2\arctan \left({\tfrac {d}{2D}}\,\right),$ дзе α — вуглавы памер наз?ранага аб’екта, D — адлегласць да яго, d — яго дыяметр. Кал? Сонца стане чырвоным г?гантам, то яго дыяметр (d) дасягне прыкладна 1,2·2·150 млн км = 360 млн км. Адлегласць пам?ж цэнтрам? Зямл? ? Сонца (D) можа павял?чыцца да 1,4 а.а., а пам?ж паверхням? — да 0,2 а.а, г.зн. 0,2·150 млн км = 30 млн км.
↑ $\alpha =2\arctan \left({\tfrac {d}{2D}}\,\right);$ кал? Сонца ск?не абалонк?, то яго дыяметр (d) стане прыкладна ро?ным зямному, гэта значыць каля 13 000 км. Адлегласць пам?ж Зямлёй ? цэнтрам Сонца будзе ро?на 1,85 а. а., Гэта значыць D = 1,85·150 млн км = 280 млн км.

Крын?цы

↑ ^а ^б Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets (нявызн.) (PDF)(недаступная спасылка). International Astronomical Union Commission 4:, Ephemerides. Арх?вавана з першакрын?цы 14 кастрычн?ка 2012. Праверана 3 красав?ка 2010. См. табл. 8.10.2. Рассчитано исходя из значения 1 а.е. = 149 597 870 700(3) м.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^? ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т David R. Williams.. Earth Fact Sheet (англ.). NASA (1 л?пеня 2013). Арх?вавана з першакрын?цы 10 мая 2013. Праверана 8 красав?ка 2014.
↑ ^а ^б ^в Useful Constants (нявызн.). International Earth Rotation and Reference Systems Service (7 жн??ня 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 3 л?стапада 2012. Праверана 23 верасня 2008.
↑ ^а ^б Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. p. 294. ISBN 0-387-98746-0. Праверана 2025-08-05.
↑ US Space Command. Reentry Assessment - US Space Command Fact Sheet (нявызн.). SpaceRef Interactive (1 сакав?ка 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013. Праверана 7 мая 2011.
↑ World Geodetic System (WGS-84). Available online Арх?вавана 11 сакав?ка 2020. from National Geospatial-Intelligence Agency.
↑ How WGS 84 defines Earth (нявызн.) (26 кастрычн?ка 2010). Арх?вавана з першакрын?цы 15 кастрычн?ка 2012. Праверана 29 красав?ка 2011.
↑ ^а ^б ^в Pidwirny, Michael (2025-08-05). "Surface area of our planet covered by oceans and continents. (Table 8o-1)". Fundamentals of Physical Geography. University of British Columbia, Okanagan. Праверана 2025-08-05.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё World (нявызн.)(недаступная спасылка). The World Factbook. Central Intelligence Agency. Арх?вавана з першакрын?цы 5 студзеня 2010. Праверана 8 красав?ка 2014.
↑ Arthur N. Cox, рэд. (2000). Allen's Astrophysical Quantities (4th ed.). New York: AIP Press. p. 244. ISBN 0-387-98746-0. Праверана 2025-08-05.
↑ Clabon Walter Allen and Arthur N. Cox (2000). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. p. 296. ISBN 0-387-98746-0.
↑ В Антарктиде зафиксирована рекордно низкая температура — Рамблер-Новости
↑ Kinver, Mark (2025-08-05). "Global average temperature may hit record level in 2010". BBC Online. Праверана 2025-08-05.
↑ World: Highest Temperature (нявызн.). WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Арх?вавана з першакрын?цы 4 жн??ня 2012. Праверана 7 жн??ня 2010.
↑ Долина Смерти признана самым жарким местом в мире
↑ Trends in Atmospheric Carbon Dioxide (нявызн.). Earth System Research Laboratory. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013.
↑ Drinkwater, Mark; Kerr, Yann; Font, Jordi; Berger, Michael (February 2009). "Exploring the Water Cycle of the 'Blue Planet': The Soil Moisture and Ocean Salinity (SMOS) mission" (PDF). ESA Bulletin (137). European Space Agency: 6–15. A view of Earth, the 'Blue Planet' [...] When astronauts first went into the space, they looked back at our Earth for the first time, and called our home the 'Blue Planet'.
↑ Лебедев Л., Лукьянов Б., Романов А. Сыны голубой планеты. — Издательство политической литературы, 1971. — 328 с.
↑ Герман Титов. Голубая моя планета. — Воениздат, 1973. — 240 с.
↑ ^а ^б
* Dalrymple, G. Brent. (1994). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. ISBN 0-8047-1569-6.
- Newman, William L.. Age of the Earth (нявызн.). Publications Services, USGS (9 л?пеня 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 19 снежня 2013. Праверана 20 верасня 2007.
- Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Geological Society, London, Special Publications. 190 (1): 205–221. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14.
- Stassen, Chris. The Age of the Earth (нявызн.). TalkOrigins Archive (10 верасня 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 30 снежня 2008.
↑ Harrison, Roy M.; Hester, Ronald E. (2002). Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation. Royal Society of Chemistry. ISBN 0-85404-265-2.
↑ Зямля — артыкул з Ф?з?чнай энцыклапеды?
↑ ^а ^б Войткевич В. Г. Строение и состав Земли // Происхождение и химическая эволюция Земли / под ред. Л. И. Приходько. — М.: Наука, 1973. — С. 57-62. — 168 с.
↑ ^а ^б Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got? (нявызн.) (25 лютага 2000). Арх?вавана з першакрын?цы 5 чэрвеня 2009. Праверана 27 верасня 2014.
↑ ^а ^б Carrington, Damian (2025-08-05). "Date set for desert Earth". BBC News. Праверана 2025-08-05.
↑ Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). "Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (24): 9576–9579. Bibcode:2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. Праверана 2025-08-05.
↑ Yoder, Charles F. (1995). T. J. Ahrens (рэд.). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington: American Geophysical Union. p. 8. ISBN 0-87590-851-9. Арх?вавана з арыг?нала 21 красав?ка 2009. Праверана 2025-08-05.
↑ Lambeck, K. (1977). "Tidal Dissipation in the Oceans: Astronomical, Geophysical and Oceanographic Consequences". Philosophical Transactions for the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences. 287 (1347): 545–594. Bibcode:1977RSPTA.287..545L. doi:10.1098/rsta.1977.0159.
↑ Touma, Jihad; Wisdom, Jack (1994). "Evolution of the Earth-Moon system". The Astronomical Journal. 108 (5): 1943–1961. Bibcode:1994AJ....108.1943T. doi:10.1086/117209.
↑ Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G. (2002). "A new determination of lunar orbital parameters, precession constant and tidal acceleration from LLR measurements". Astronomy and Astrophysics. 387 (2): 700–709. Bibcode:2002A&A...387..700C. doi:10.1051/0004-6361:20020420. ISSN 0004-6361.
↑ И. Лалаянц. Динозавров погубили... космические странники (нявызн.). Вокруг света (1 жн??ня 1993). Арх?вавана з першакрын?цы 14 л?пеня 2013. Праверана 13 л?пеня 2013.
↑ May, Robert M. (1988). "How many species are there on earth?". Science. 241 (4872): 1441–1449. Bibcode:1988Sci...241.1441M. doi:10.1126/science.241.4872.1441. PMID 17790039.
↑ Дождь и снег появляются благодаря бактериям в облаках (руск.). Membrana.ru. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013.
↑ Encrenaz, T. (2004). The solar system (3rd ed.). Berlin: Springer. p. 89. ISBN 978-3-540-00241-3.
↑ Matson, John. Luminary Lineage: Did an Ancient Supernova Trigger the Solar System's Birth? (нявызн.). Scientific American (7 л?пеня 2010). Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 13 красав?ка 2012.
↑ ^а ^б P. Goldreich, W. R. Ward (1973). "The Formation of Planetesimals". Astrophysical Journal. 183: 1051–1062. Bibcode:1973ApJ...183.1051G. doi:10.1086/152291.
↑ Yin, Qingzhu; Jacobsen, S. B.; Yamashita, K.; Blichert-Toft, J.; Télouk, P.; Albarède, F. (2002). "A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites". Nature. 418 (6901): 949–952. Bibcode:2002Natur.418..949Y. doi:10.1038/nature00995. PMID 12198540.
↑ Kleine, Thorsten; Palme, Herbert; Mezger, Klaus; Halliday, Alex N. (2025-08-05). "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754): 1671–1674. Bibcode:2005Sci...310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422.
↑ R. Canup and E. Asphaug (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412: 708–712.
↑ Луна образовалась от колоссального по масштабу столкновения земли с иной планетой? Наука и жизнь. № 8, 2004.
↑ Canup, R. M.; Asphaug, E. (Fall Meeting 2001). ?An impact origin of the Earth-Moon system?. Abstract #U51A-02, American Geophysical Union.
↑ Halliday, A.N.; 2006: The Origin of the Earth; What’s New?, Elements 2(4), p. 205-210.
↑ Where did the Moon come from? (англ.). starchild.gsfc.nasa.gov. — ?When young Earth and this rogue body collided, the energy involved was 100 million times larger than the much later event believed to have wiped out the dinosaurs.? Арх?вавана з першакрын?цы 14 чэрвеня 2013. Праверана 14 чэрвеня 2013.
↑ High Energy Astrophysics Science Archive Research Center, HEASARC. StarChild Question of the Month for October 2001 (нявызн.). NASA Goddard Space Flight Center. Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 20 April 2012.
↑ Stanley 2005
↑ Liu, Lin-Gun (1992). "Chemical composition of the Earth after the giant impact". Earth, Moon and Planets. 57 (2): 85–97. Bibcode:1992EM&P...57...85L. doi:10.1007/BF00119610.
↑ Newsom, Horton E.; Taylor, Stuart Ross (1989). "Geochemical implications of the formation of the Moon by a single giant impact". Nature. 338 (6210): 29–34. Bibcode:1989Natur.338...29N. doi:10.1038/338029a0.
↑ Taylor, G. Jeffrey. Origin of the Earth and Moon (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (26 красав?ка 2004). Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 27 сакав?ка 2006.
↑ Войткевич В. Образование основных оболочек Земли // Происхождение и химическая эволюция Земли / под ред. Л. И. Приходько. — М.: Наука, 1973. — С. 99-108. — 168 с.
↑ Charles Frankel, 1996, Volcanoes of the Solar System, Cambridge University Press, pp. 7—8, ISBN 0-521-47770-0
↑ Morbidelli, A.; et al. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6): 1309–1320. Bibcode:2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.
↑ Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science. 259 (5097): 920–926. doi:10.1126/science.11536547. PMID 11536547.
↑ Guinan, E. F.; Ribas, I. (2002). "Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate". In Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan (рэд.). ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments. San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. Bibcode:2002ASPC..269...85G. ISBN 1-58381-109-5.
↑ Staff (March 4, 2010). "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere". Physorg.news. Праверана 2025-08-05.
↑ Murphy, J. B.; Nance, R. D. (1965). "How do supercontinents assemble?". American Scientist. 92: 324–33. Арх?вавана з арыг?нала 28 верасня 2010. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ ^а ^б Зямля — артыкул з БСЭ
↑ Futuyma, Douglas J. (2005). Evolution. Sunderland, Massachusetts: Sinuer Associates, Inc. ISBN 0-87893-187-2.
↑ Doolittle, W. F. (2000), "Uprooting the tree of life" (PDF), Scientific American, 282 (6): 90–95, doi:10.1038/scientificamerican0200-90, PMID 10710791
↑ Glansdorff, N.; Xu, Y; Labedan, B. (2008). "The Last Universal Common Ancestor: Emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner". Biology Direct. 3: 29. doi:10.1186/1745-6150-3-29. PMC 2478661. PMID 18613974.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: непазначаны свабодны DOI (спасылка)
↑ ^а ^б Ariel D. Anbar, Yun Duan1, Timothy W. Lyons, Gail L. Arnold, Brian Kendall, Robert A. Creaser, Alan J. Kaufman, Gwyneth W. Gordon, Clinton Scott, Jessica Garvin и Roger Buick A Whiff of Oxygen Before the Great Oxidation Event?(англ.) // Science. — 2007. — Т. 317. — № 5846. — С. 1903-1906. — DOI:10.1126/science.1140325 (Праверана 10 студзеня 2012)
↑ Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of Atmospheric Sciences. 22 (3): 225–261. Bibcode:1965JAtS...22..225B. doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Обнаружены самые древние многоклеточные (нявызн.). BBC News. Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 1 лютага 2013.
↑ Burton, Kathleen. Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land (нявызн.). NASA (29 л?стапада 2000). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 5 сакав?ка 2007.
↑ Kirschvink, J. L. (1992). Schopf, J.W.; Klein, C. (рэд-ры). The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study. Cambridge University Press. pp. 51–52. ISBN 0-521-36615-1.
↑ ?The oldest fossils reveal evolution of non-vascular plants by the middle to late Ordovician Period (~450-440 m.y.a.) on the basis of fossil spores? Transition of plants to land Арх?вавана 2 л?стапада 2013.
↑ Metazoa: Fossil Record (нявызн.). Арх?вавана з першакрын?цы 22 л?пеня 2012. Праверана 28 верасня 2014.
↑ Shu; Luo, H-L.; Conway Morris, S.; Zhang, X-L.; Hu, S-X.; Chen, L.; Han, J.; Zhu, M.; Li, Y.; et al. (November 4, 1999). "Lower Cambrian vertebrates from south China". Nature. 402 (6757): 42–46. Bibcode:1999Natur.402...42S. doi:10.1038/46965.
↑ Raup, D. M.; Sepkoski, J. J. (1982). "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science. 215 (4539): 1501–1503. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Benton M. J. (2005). When Life Nearly Died: The Greatest Mass Extinction of All Time. Thames & Hudson. ISBN 978-0500285732.
↑ Barry, Patrick L.. The Great Dying (нявызн.)(недаступная спасылка). Science@NASA. Science and Technology Directorate, Marshall Space Flight Center, NASA (28 студзеня 2002). Арх?вавана з першакрын?цы 16 лютага 2012. Праверана March 26, 2009.
↑ Tanner L.H., Lucas S.G. & Chapman M.G. (2004). "Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions" (PDF). Earth-Science Reviews. 65 (1–2): 103–139. Bibcode:2004ESRv...65..103T. doi:10.1016/S0012-8252(03)00082-5. Арх?вавана з арыг?нала (PDF) 25 кастрычн?ка 2007. Праверана 2025-08-05.
↑ Benton, M.J. (2004). Vertebrate Paleontology. Blackwell Publishers. xii-452. ISBN 0-632-05614-2.
↑ Fastovsky D.E., Sheehan P.M. (2005). "The extinction of the dinosaurs in North America". GSA Today. 15 (3): 4–10. doi:10.1130/1052-5173(2005)015<4:TEOTDI>2.0.CO;2. Праверана 2025-08-05.
↑ Gregory S. Paul. Летучие динозавры = Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of Flight in Dinosaurs and Birds. — Princeton: Princeton University Press, 2006. — 272 с. — ISBN 978-0-691-12827-6.
↑ Gould, Stephan J. (October 1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American. Праверана 2025-08-05.
↑ Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America. 119 (1–2): 140–156. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Staff. Paleoclimatology — The Study of Ancient Climates (нявызн.). Page Paleontology Science Center. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2 сакав?ка 2007.
↑ Planetary Magnetism (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (25 л?стапада 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 1 красав?ка 2007.
↑ Tackley, Paul J. (2025-08-05). "Mantle Convection and Plate Tectonics: Toward an Integrated Physical and Chemical Theory". Science. 288 (5473): 2002–2007. Bibcode:2000Sci...288.2002T. doi:10.1126/science.288.5473.2002. PMID 10856206.
↑ Мохоровичича поверхность — артыкул з БСЭ
↑ ^а ^б Зямля — артыкул з БСЭ
↑ Астеносфера — артыкул з БСЭ
↑ Ядро Земли — артыкул з БСЭ
↑ ^а ^б Tanimoto, Toshiro. Crustal Structure of the Earth // Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants / Thomas J. Ahrens. — Washington, DC: American Geophysical Union, 1995. — P. 214–224. — ISBN 0-87590-851-9. Арх?вавана 16 кастрычн?ка 2006.
↑ Monnereau, Marc; Calvet, Marie; Margerin, Ludovic; Souriau, Annie (May 21, 2010). "Lopsided Growth of Earth's Inner Core". Science. 328 (5981): 1014–1017. doi:10.1126/science.1186212. PMID 20395477.
↑ The 'Highest' Spot on Earth (нявызн.). Npr.org (7 красав?ка 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 31 л?пеня 2012.
↑ Milbert, D. G.; Smith, D. A.. Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model (нявызн.). National Geodetic Survey, NOAA. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 07.03.2007.
↑ Mohr, P.J.; Taylor, B.N.. Unit of length (meter) (нявызн.). NIST Reference on Constants, Units, and Uncertainty. NIST Physics Laboratory (5 кастрычн?ка 2025). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 23 красав?ка 2007.
↑ ^а ^б Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F.. Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data (нявызн.). NOAA/NGDC (7 л?пеня 2026). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 красав?ка 2007.
↑ РИА Новости. ?Ученые обнаружили горы на дне Марианской впадины? (нявызн.) (8 лютага 2012). Арх?вавана з першакрын?цы 31 мая 2012. Праверана 10 лютага 2012.
↑ Senne, Joseph H. (2000). "Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain". Professional Surveyor. 20 (5): 16–21.
↑ Sharp, David (2025-08-05). "Chimborazo and the old kilogram". The Lancet. 365 (9462): 831–832. doi:10.1016/S0140-6736(05)71021-7. PMID 15752514.
↑ Tall Tales about Highest Peaks (нявызн.). Australian Broadcasting Corporation. Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 29 снежня 2008.
↑ Brown, Geoff C.; Mussett, Alan E. (1981). The Inaccessible Earth (2nd ed.). Taylor & Francis. p. 166. ISBN 0-04-550028-2. Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).
↑ Drew Weisenberger. How many atoms are there in the world? (англ.). Jefferson Lab. Праверана 6 лютага 2013.
↑ ^а ^б Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Science. 71 (12): 6973–6977. Арх?вавана з арыг?нала 18 л?пеня 2013. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Turcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). "4". Geodynamics (2 ed.). Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. pp. 136–137. ISBN 978-0-521-66624-4.
↑ Sanders, Robert (2025-08-05). "Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core". UC Berkeley News. Праверана 2025-08-05.
↑ ^а ^б Robert Sanders. Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core (англ.). UC Berkeley News (10 снежня 2003). Арх?вавана з першакрын?цы 14 л?пеня 2013. Праверана 14 л?пеня 2013.
↑ ^а ^б Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J; Price, G. D. (2002). "The ab initio simulation of the Earth's core" (PDF). Philosophical Transaction of the Royal Society of London. 360 (1795): 1227–1244. Арх?вавана з арыг?нала (PDF) 30 верасня 2009. Праверана 28 верасня 2014.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ ^а ^б Richards, M. A.; Duncan, R. A.; Courtillot, V. E. (1989). "Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails". Science. 246 (4926): 103–107. Bibcode:1989Sci...246..103R. doi:10.1126/science.246.4926.103. PMID 17837768.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Pollack, Henry N.; Hurter, Suzanne J.; Johnson, Jeffrey R. (August 1993). "Heat flow from the Earth's interior: Analysis of the global data set". Reviews of Geophysics. 31 (3): 267–280. Bibcode:1993RvGeo..31..267P. doi:10.1029/93RG01249.
↑ Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude (1981). "Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss". Journal of Geophysical Research. 86 (B12): 11535. Bibcode:1981JGR....8611535S. doi:10.1029/JB086iB12p11535.
↑ Staff. Crust and Lithosphere (нявызн.). Plate Tectonics & Structural Geology. The Geological Survey (27 лютага 2004). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 11 сакав?ка 2007.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з Зямля — артыкул з БСЭ
↑ Зямля — артыкул з БСЭ
↑ Jordan, T. H. (1979). "Structural geology of the Earth's interior". Proceedings National Academy of Science. 76 (9): 4192–4200. Bibcode:1979PNAS...76.4192J. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539. PMID 16592703.
↑ The Interior of the Earth (нявызн.). USGS (26 л?пеня 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 24 сакав?ка 2007.
↑ ^а ^б ^в Зямля — артыкул з БСЭ
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^? Зямля — артыкул з БСЭ
↑ ^а ^б The Earth’s Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought (нявызн.). European Synchrotron Radiation Facility (26 красав?ка 2013). Арх?вавана з першакрын?цы 12 чэрвеня 2013. Праверана 12 чэрвеня 2013.
↑ Brown, W. K.; Wohletz, K. H.. SFT and the Earth's Tectonic Plates (нявызн.)(недаступная спасылка). Los Alamos National Laboratory (2005). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 02.03.2007.
↑ Kious, W. J.; Tilling, R. I.. Understanding plate motions (нявызн.). USGS (5 мая 1999). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 02.03.2007.
↑ Meschede, M.; Udo Barckhausen, U.. Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center (нявызн.). Proceedings of the Ocean Drilling Program. Texas A&M University (20 л?стапада 2000). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2025-08-05 ,2.
↑ Staff. GPS Time Series (нявызн.). NASA JPL. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2 красав?ка 2007.
↑ Topographic Data and Images (англ.). NOAA National Geophysical Data Center. Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 7 лютага 2013.
↑ ^а ^б Pidwirny, Michael. Fundamentals of Physical Geography (2nd edition) (нявызн.). PhysicalGeography.net (2006). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 19 сакав?ка 2007.
↑ Kring, David A.. Terrestrial Impact Cratering and Its Environmental Effects (нявызн.). Lunar and Planetary Laboratory. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013. Праверана 22 сакав?ка 2007.
↑ Duennebier, Fred. Pacific Plate Motion (нявызн.). University of Hawaii (12 жн??ня 1999). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 14 сакав?ка 2007.
↑ Mueller, R.D.; Roest, W.R.; Royer, J.-Y.; Gahagan, L.M.; Sclater, J.G.. Age of the Ocean Floor Poster (нявызн.). NOAA (7 сакав?ка 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 14 сакав?ка 2007.
↑ Staff. Layers of the Earth (нявызн.)(недаступная спасылка). Volcano World. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013. Праверана 11.03.2007.
↑ Jessey, David. Weathering and Sedimentary Rocks (нявызн.). Cal Poly Pomona. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 20 сакав?ка 2007.
↑ Minerals (нявызн.). Museum of Natural History, Oregon. Арх?вавана з першакрын?цы 3 л?пеня 2007. Праверана 20 сакав?ка 2007.
↑ Cox, Ronadh. Carbonate sediments (нявызн.)(недаступная спасылка). Williams College (2003). Арх?вавана з першакрын?цы 5 красав?ка 2009. Праверана 21 красав?ка 2007.
↑ FAO Staff (1995). FAO Production Yearbook 1994 (Volume 48 ed.). Rome, Italy: Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 92-5-003844-5.
↑ Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (June 2010). "The Volume of Earth's Ocean" (PDF). Oceanography. 23 (2): 112–114. doi:10.5670/oceanog.2010.51. Арх?вавана з арыг?нала (PDF) 30 верасня 2011. Праверана 2025-08-05.
↑ World Water Resources and their use Beginning of the 21st century Prepared in the Framework of IHP UNESCO (нявызн.)(недаступная спасылка). State Hydrological Institute, St. Petersburg (1999). Арх?вавана з першакрын?цы 3 красав?ка 2013. Праверана 10 жн??ня 2006.
↑ ^а ^б Leslie Mullen. Salt of the Early Earth (нявызн.). Astrobiology Magazine (11 чэрвеня 2002). — ?Liquid water began accumulating on the surface of the Earth about 4 billion years ago, forming the early ocean. Most of the ocean's salts came from volcanic activity or from the cooled igneous rocks that formed the ocean floor.? Арх?вавана з першакрын?цы 3 красав?ка 2013. Праверана 8 красав?ка 2014.
↑ Kennish, Michael J. (2001). Practical handbook of marine science. Marine science series (3rd ed.). CRC Press. p. 35. ISBN 0-8493-2391-6.
↑ Oceanic Processes (нявызн.). NASA Astrobiology Magazine. Арх?вавана з першакрын?цы 15 красав?ка 2009. Праверана 14 сакав?ка 2007.
↑ Earth's Big heat Bucket (нявызн.). NASA Earth Observatory (24 красав?ка 2006). Праверана 14 сакав?ка 2007.
↑ Sea Surface Temperature (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (21 чэрвеня 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 3 красав?ка 2013. Праверана 21 красав?ка 2007.
↑ Staff. Earth's Atmosphere (нявызн.). NASA (8 кастрычн?ка 2003). Арх?вавана з першакрын?цы 25 лютага 2013. Праверана 21 сакав?ка 2007.
↑ McGraw-Hill Concise Encyclopedia of Science & Technology. (1984). Troposhere. ?It contains about four-fifths of the mass of the whole atmosphere.?
↑ Земля // Астроном?чний енциклопедичний словник / За загальною редакц??ю ?. А. Климишина та А. О. Корсунь. — Льв?в, 2003. — С. 168. — ISBN 966-613-263-X. (укр.)
↑ Seinfeld, J. H., and S. N. Pandis, (2006), Atmospheric Chemistry and Physics: From Air Pollution to Climate Change 2nd ed, Wiley, New Jersey
↑ Mesosphere (англ.). IUPAC. Арх?вавана з першакрын?цы 25 лютага 2013. Праверана 20 лютага 2013.
↑ Les Cowley. Mesosphere & Mesopause (англ.). Atmospheric Optics. Арх?вавана з першакрын?цы 5 студзеня 2013. Праверана 31 снежня 2012.
↑ ^а ^б ^в ^г Mesosphere (англ.). Atmosphere, Climate & Environment Information ProgGFKDamme. Арх?вавана з першакрын?цы 1 л?пеня 2010. Праверана 14 л?стапада 2011.
↑ Sanz Fernández de Córdoba. Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics (англ.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Международной авиационной федерации. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 26 чэрвеня 2012.
↑ Ionosphere and magnetosphere — Encyclopedia Britannica (нявызн.). Арх?вавана з першакрын?цы 27 сакав?ка 2013. Праверана 27 сакав?ка 2013.
↑ Екзосфера // Астроном?чний енциклопедичний словник / За загальною редакц??ю ?. А. Климишина та А. О. Корсунь. — Льв?в, 2003. — С. 148. — ISBN 966-613-263-X. (укр.)
↑ Liu, S. C.; Donahue, T. M. (1974). "The Aeronomy of Hydrogen in the Atmosphere of the Earth". Journal of Atmospheric Sciences. 31 (4): 1118–1136. Bibcode:1974JAtS...31.1118L. doi:10.1175/1520-0469(1974)031<1118:TAOHIT>2.0.CO;2.
↑ Catling, David C.; Zahnle, Kevin J.; McKay, Christopher P. (2001). "Biogenic Methane, Hydrogen Escape, and the Irreversible Oxidation of Early Earth". Science. 293 (5531): 839–843. Bibcode:2001Sci...293..839C. doi:10.1126/science.1061976. PMID 11486082.
↑ Abedon Stephen T.. History of Earth (нявызн.)(недаступная спасылка). Ohio State University (31 сакав?ка 1997). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 19 сакав?ка 2007.
↑ Hunten, D. M.; Donahue, T. M (1976). "Hydrogen loss from the terrestrial planets". Annual review of earth and planetary sciences. 4 (1): 265–292. Bibcode:1976AREPS...4..265H. doi:10.1146/annurev.ea.04.050176.001405.
↑ Gribbin, John Science. A History (1543—2001). — L.: Penguin Books, 2003. — 648 с. — ISBN 978-0-140-29741-6.
↑ ^а ^б Weather (нявызн.)(недаступная спасылка). World Book Online Reference Center. NASA/World Book, Inc (2005). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 17 сакав?ка 2007.
↑ ^а ^б The Earth's Climate System (нявызн.). University of California, San Diego (2002). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 24 сакав?ка 2007.
↑ The Thermohaline Ocean Circulation (нявызн.). Potsdam Institute for Climate Impact Research (2003). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 21 красав?ка 2007.
↑ Various. The Hydrologic Cycle (нявызн.). University of Illinois (21 л?пеня 1997). Арх?вавана з першакрын?цы 21 сакав?ка 2013. Праверана 24 сакав?ка 2007.
↑ Sadava, David E.; Heller, H. Craig; Orians, Gordon H. (2006). Life, the Science of Biology (8th ed.). MacMillan. p. 1114. ISBN 0-7167-7671-5.
↑ McKnight, Tom L; Hess, Darrel (2000). "Climate Zones and Types: The K?ppen System". Physical Geography: A Landscape Appreciation. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. pp. 200-1. ISBN 0-13-020263-0.{{cite book}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Вернадский В. И. Несколько слов о ноосфере // Успехи современной биологии. — 1944 г., № 18, стр. 113—120.
↑ Hillebrand, Helmut (2004). "On the Generality of the Latitudinal Gradient". American Naturalist. 163 (2): 192–211. doi:10.1086/381004. PMID 14970922.
↑ Lang, Kenneth R. (2003). The Cambridge guide to the solar system. Cambridge University Press. p. 92. ISBN 0-521-81306-9.
↑ MHD dynamo theory (нявызн.). NASA WMAP (16 лютага 2006). Арх?вавана з першакрын?цы 28 красав?ка 2013. Праверана 27 лютага 2007.
↑ Campbell, Wallace Hall (2003). Introduction to Geomagnetic Fields. New York: Cambridge University Press. p. 57. ISBN 0-521-82206-8.
↑ Cluster reveals Earth's bow shock is remarkably thin (англ.). European Space Agency (16 л?стапада 2011). Арх?вавана з першакрын?цы 28 студзеня 2013.
↑ Cluster reveals the reformation of the Earth's bow shock (англ.). European Space Agency (16 мая 2011). Арх?вавана з першакрын?цы 28 студзеня 2013.
↑ Exploration of the Earth's Magnetosphere (нявызн.). NASA (8 л?пеня 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 28 красав?ка 2013. Праверана 21 сакав?ка 2007.
↑ McCarthy, Dennis D.; Hackman, Christine; Nelson, Robert A. (November 2008). "The Physical Basis of the Leap Second". The Astronomical Journal. 136 (5): 1906–1908. Bibcode:2008AJ....136.1906M. doi:10.1088/0004-6256/136/5/1906.
↑ Fisher, Rick. Astronomical Times (нявызн.)(недаступная спасылка). National Radio Astronomy Observatory (January, 30, 1996). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.
↑ Zeilik, M.; Gregory, S. A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics (4th ed.). Saunders College Publishing. p. 56. ISBN 0-03-006228-4.
↑ Planetary Fact Sheets (англ.). NASA (10 лютага 2006). Праверана 28 верасня 2008. — вуглавы дыяметр Сонцы ? Месяцы паказаны на адпаведных старонках.
↑ Нестабильности вращения Земли — Д. ф.-м. н. Н. С. Сидоренков, Гидрометцентр России, г. Москва
↑ Неравномерность вращения Земли. Эфемеридное время. Атомное время
↑ Leap seconds (нявызн.)(недаступная спасылка). Time Service Department, USNO. Арх?вавана з першакрын?цы 24 мая 2013. Праверана 23 верасня 2008.
↑ Первоисточник использует ?секунды UT1? вместо ?секунды среднего солнечного времени?. — Aoki, S.; Kinoshita, H.; Guinot, B.; Kaplan, G. H.; McCarthy, D. D.; Seidelmann, P. K. (1982). "The new definition of universal time". Astronomy and Astrophysics. 105 (2): 359–361. Bibcode:1982A&A...105..359A.
↑ Williams, David R.. Moon Fact Sheet (нявызн.). NASA (1 верасня 2004). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.
↑ Fisher, Rick. Earth Rotation and Equatorial Coordinates (нявызн.)(недаступная спасылка). National Radio Astronomy Observatory (5 лютага 1996). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.
↑ Williams, Jack. Earth's tilt creates seasons (нявызн.). USAToday (20 декабря 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 17 сакав?ка 2007.
↑ Vazquez, M.; Montanes Rodriguez, P.; Palle, E.. The Earth as an Object of Astrophysical Interest in the Search for Extrasolar Planets (нявызн.). Instituto de Astrofisica de Canarias (2006). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.
↑ Staff. Explorers: Searching the Universe Forty Years Later (нявызн.) (PDF). NASA/Goddard (5 кастрычн?ка 1998). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 5 сакав?ка 2007. (англ.)
↑ Espenak, F.; Meeus, J.. Secular acceleration of the Moon (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (7 лютага 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 20 красав?ка 2007.
↑ Poropudas, Hannu K. J.. Using Coral as a Clock (нявызн.). Skeptic Tank (16 снежня 1991). Арх?вавана з першакрын?цы 14 кастрычн?ка 2012. Праверана 20 красав?ка 2007.
↑ Laskar, J.; Robutel, P.; Joutel, F.; Gastineau, M.; Correia, A.C.M.; Levrard, B. (2004). "A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth". Astronomy and Astrophysics. 428: 261–285. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Williams, D.M.; J.F. Kasting (1996). "Habitable planets with high obliquities". Lunar and Planetary Science. 27: 1437–1438. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ R. Canup and E. Asphaug (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412: 708–712.
↑ Whitehouse, David (October 21, 2002). "Earth's little brother found". BBC News. Праверана 2025-08-05.
↑ Борисов, Максим (14 чэрвеня 2006). "Вторая луна нас покидает". Грани.Ру. Праверана 31 кастрычн?ка 2007.
↑ Динозавры вымерли из-за падения астероида (нявызн.). BBC — Русская служба. Арх?вавана з першакрын?цы 13 чэрвеня 2013. Праверана 13 чэрвеня 2013.
↑ Михаил Карпов. Гигантский метеорит вызвал распад сверхконтинента Гондвана (нявызн.). ?Компьюлента? (5 чэрвеня 2006). Арх?вавана з першакрын?цы 13 чэрвеня 2013. Праверана 13 чэрвеня 2013.
↑ ^а ^б ^в ^г Астероиды, сближающиеся с Землей (нявызн.). Астронет. Арх?вавана з першакрын?цы 13 чэрвеня 2013. Праверана 13 чэрвеня 2013.
↑ Various '7 billionth' babies celebrated worldwide (нявызн.). Арх?вавана з першакрын?цы 16 кастрычн?ка 2012. Праверана 31 кастрычн?ка 2011.
↑ Staff. World Population Prospects: The 2006 Revision (нявызн.). United Nations. Арх?вавана з першакрын?цы 5 верасня 2009. Праверана 7 сакав?ка 2007.
↑ ^а ^б Staff. Human Population: Fundamentals of Growth: Growth (нявызн.)(недаступная спасылка). Population Reference Bureau (2007). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 31 сакав?ка 2007.
↑ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Прогресс. — М., 1964–1973. — Т. 2. — С. 93.
↑ Bory? W. S?ownik etymologiczny j?zyka polskiego. — Wydawnictwo Literackie. — Kraków, 2005. — С. 739-740. — ISBN 978-83-08-04191-8.
↑ J. P. Mallory,Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 174. — ISBN 9781884964985.
↑ Random House Unabridged Dictionary. Random House. July 2005. ISBN 0-375-42599-3.
↑ Liungman, Carl G. (2004). "Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines". Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. New York: Ionfox AB. pp. 281–282. ISBN 91-972705-0-4.
↑ Werner, E. T. C. (1922). Myths & Legends of China. New York: George G. Harrap & Co. Ltd. Праверана 2025-08-05.
↑ Russell, Jeffrey B.. The Myth of the Flat Earth (нявызн.). American Scientific Affiliation. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 14 сакав?ка 2007.
↑ Jacobs, James Q.. Archaeogeodesy, a Key to Prehistory (нявызн.) (1 лютага 1998). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 красав?ка 2007.
↑ Ackerman, Forrest J (1997). Forrest J Ackerman's World of Science Fiction. Los Angeles: RR Donnelley & Sons Company. pp. 116–117. ISBN 1-57544-069-5.
↑ Staff. Pale Blue Dot (нявызн.)(недаступная спасылка). SETI@home. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2 красав?ка 2006.
↑ Fuller, R. Buckminster (1963). Operating Manual for Spaceship Earth (First ed.). New York: E.P. Dutton & Co. ISBN 0-525-47433-1. Арх?вавана з арыг?нала 23 красав?ка 2012. Праверана 2025-08-05.
↑ Lovelock, James E. (1979). Gaia: A New Look at Life on Earth (First ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-286030-5.
↑ Meyer, Stephen M.. MIT Project on Environmental Politics & Policy (нявызн.). Massachusetts Institute of Technology (18 жн??ня 2002). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 10 жн??ня 2006.
↑ Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418: 457–468. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ Kasting, J.F. (1988). "Runaway and Moist Greenhouse Atmospheres and the Evolution of Earth and Venus". Icarus. 74: 472–494. Праверана 2025-08-05.
↑ ^а ^б Ward, Peter D.; Brownlee, Donald (2002). The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World. New York: Times Books, Henry Holt and Company. ISBN 0-8050-6781-7.
↑ ^а ^б ^в С точки зрения науки. Смерть Солнца
↑ Ward & Brownlee 2003, pp. 117–128.
↑ Guillemot, H.; Greffoz, V. (Сакав?к 2002). "Ce que sera la fin du monde". Science et Vie(фр.). 1014.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^? ^к ^л Pogge, Richard W.. The Once and Future Sun (англ.) (lecture notes) (5 жн??ня 1997). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 27 снежня 2009.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д Г. Александровский. Солнце. О будущем нашего Солнца (руск.). Астрогалактика (5 жн??ня 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 7 лютага 2013.
↑ ^а ^б ^в K. P. Schroder, Robert Connon Smith (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386 (1): 155–163. arXiv:0801.4031. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x.
↑ Zeilik & Gregory 1998, p. 322.
↑ Brownlee 2010, p. 95.
↑ Далёкая звезда осветила планы спасения Земли от смерти Солнца (нявызн.)(недаступная спасылка). membrana.ru. Арх?вавана з першакрын?цы 27 сакав?ка 2013. Праверана 23 сакав?ка 2013.
↑ С точки зрения науки. Гибель Земли
↑ Minard, Anne (May 29, 2009). "Sun Stealing Earth's Atmosphere". National Geographic News. Праверана 2025-08-05.
↑ I. J. Sackmann, A. I. Boothroyd, K. E. Kraemer (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418: 457. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

Л?таратура

Геаграф?я ? тэрм?нах ? паняццях: Энцыклапедычны даведн?к / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. — Мн.: БелЭн, 2003. — 352 с.: ?л. ISBN 985-11-0262-8.
Якушка В. П. Зямля // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Заста?ка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7).
Comins, Neil F. (2001). Discovering the Essential Universe (2nd ed.). W. H. Freeman. Bibcode:2003deu..book.....C. ISBN 0-7167-5804-0..
Земля // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Зямля — артыкул з БСЭ.
Solar System Exploration: Earth (нявызн.). NASA. Арх?вавана з першакрын?цы 10 мая 2013. Праверана 3 мая 2013.
Brownlee, Donald E. (2010), "Planetary habitability on astronomical time scales", in Schrijver, Carolus J.; Siscoe, George L. (рэд-ры), Heliophysics: Evolving Solar Activity and the Climates of Space and Earth, Cambridge University Press, ISBN 0-521-11294-X
Stanley, Steven M. Earth system history. — 2nd. — New York: Freeman, 2005. — ISBN 978-0-7167-3907-4.
Ward, Peter Douglas; Brownlee, Donald (2003), The life and death of planet Earth: how the new science of astrobiology charts the ultimate fate of our world, Macmillan, ISBN 0-8050-7512-7
David R. Williams.. Earth Fact Sheet (англ.). NASA (1 л?пеня 2013). Арх?вавана з першакрын?цы 10 мая 2013. Праверана 8 красав?ка 2014.
Yoder, Charles F. (1995). T. J. Ahrens (рэд.). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington: American Geophysical Union. ISBN 0875908519.

Спасылк?

Вэб-камера анлайн: Выгляд зямной паверхн? з космасу (М?жнародная касм?чная станцыя)
На древней метановой Земле было то ясно, то туманно Арх?вавана 20 сакав?ка 2012. (руск.)
Всемирная статистика в реальном времени (руск.)
Проф?ль Зямл? — Даследаванне Сонечнай с?стэмы — NASA. (англ.)
Змяненн? тэмпературы ? ападка? Арх?вавана 25 мая 2012. — National Climatic Data Center. (англ.)
Змяненн? кл?мату Арх?вавана 22 студзеня 2009. — NASA. (англ.)
Геамагнетызм Зямл? — Геалаг?чная служба ЗША. (англ.)
Фотаздымк? Зямл? на сайце NASA Арх?вавана 30 красав?ка 2009.. (англ.)
Зямная абсерваторыя — NASA. (англ.)
Планета Зямля (руск.)

В?дэа — М?жнародная касм?чная станцыя

[note-1] а ^б Афел?й = a × (1 + e), перыгел?й = a × (1 - e), дзе а — вял?кая па?вось, e — эксцэнтрыс?тэт.

[11] $v_{1}={\sqrt {G{\frac {M}{R}}}}$

[surface-129] Зыходзячы з таго, што плошча ?сёй паверхн? Зямл? — 5,1×10⁸ км2.

[177] Для Зямл? радыус Х?ла:
${\begin{smallmatrix}R_{H}=a\left({\frac {m}{3M}}\right)^{\frac {1}{3}}\end{smallmatrix}}$ ,
дзе m — маса Зямл?, a — астранам?чная адз?нка, M — маса Сонца. Так?м чынам, радыус у астранам?чных адз?нках ро?ны: ${\begin{smallmatrix}\left({\frac {1}{3\cdot 332946}}\right)^{\frac {1}{3}}=0,01\end{smallmatrix}}$ .

[219] $\alpha =2\arctan \left({\tfrac {d}{2D}}\,\right),$ дзе α — вуглавы памер наз?ранага аб’екта, D — адлегласць да яго, d — яго дыяметр. Кал? Сонца стане чырвоным г?гантам, то яго дыяметр (d) дасягне прыкладна 1,2·2·150 млн км = 360 млн км. Адлегласць пам?ж цэнтрам? Зямл? ? Сонца (D) можа павял?чыцца да 1,4 а.а., а пам?ж паверхням? — да 0,2 а.а, г.зн. 0,2·150 млн км = 30 млн км.

[221] $\alpha =2\arctan \left({\tfrac {d}{2D}}\,\right);$ кал? Сонца ск?не абалонк?, то яго дыяметр (d) стане прыкладна ро?ным зямному, гэта значыць каля 13 000 км. Адлегласць пам?ж Зямлёй ? цэнтрам Сонца будзе ро?на 1,85 а. а., Гэта значыць D = 1,85·150 млн км = 280 млн км.

[standish_williams_iau-2] а ^б Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets (нявызн.) (PDF)(недаступная спасылка). International Astronomical Union Commission 4:, Ephemerides. Арх?вавана з першакрын?цы 14 кастрычн?ка 2012. Праверана 3 красав?ка 2010. См. табл. 8.10.2. Рассчитано исходя из значения 1 а.е. = 149 597 870 700(3) м.

[earthfact-3] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^? ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т David R. Williams.. Earth Fact Sheet (англ.). NASA (1 л?пеня 2013). Арх?вавана з першакрын?цы 10 мая 2013. Праверана 8 красав?ка 2014.

[IERS-4] а ^б ^в Useful Constants (нявызн.). International Earth Rotation and Reference Systems Service (7 жн??ня 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 3 л?стапада 2012. Праверана 23 верасня 2008.

[Allen294-5] а ^б Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. p. 294. ISBN 0-387-98746-0. Праверана 2025-08-05.

[6] US Space Command. Reentry Assessment - US Space Command Fact Sheet (нявызн.). SpaceRef Interactive (1 сакав?ка 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013. Праверана 7 мая 2011.

[WGS-84-7] World Geodetic System (WGS-84). Available online Арх?вавана 11 сакав?ка 2020. from National Geospatial-Intelligence Agency.

[WGS-84-2-8] How WGS 84 defines Earth (нявызн.) (26 кастрычн?ка 2010). Арх?вавана з першакрын?цы 15 кастрычн?ка 2012. Праверана 29 красав?ка 2011.

[Pidwirny_2006-9] а ^б ^в Pidwirny, Michael (2025-08-05). "Surface area of our planet covered by oceans and continents. (Table 8o-1)". Fundamentals of Physical Geography. University of British Columbia, Okanagan. Праверана 2025-08-05.

[CIA-10] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё World (нявызн.)(недаступная спасылка). The World Factbook. Central Intelligence Agency. Арх?вавана з першакрын?цы 5 студзеня 2010. Праверана 8 красав?ка 2014.

[Allen244-12] Arthur N. Cox, рэд. (2000). Allen's Astrophysical Quantities (4th ed.). New York: AIP Press. p. 244. ISBN 0-387-98746-0. Праверана 2025-08-05.

[Allen296-13] Clabon Walter Allen and Arthur N. Cox (2000). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. p. 296. ISBN 0-387-98746-0.

[14] В Антарктиде зафиксирована рекордно низкая температура — Рамблер-Новости

[kinver20091210-15] Kinver, Mark (2025-08-05). "Global average temperature may hit record level in 2010". BBC Online. Праверана 2025-08-05.

[asu_highest_temp-16] World: Highest Temperature (нявызн.). WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Арх?вавана з першакрын?цы 4 жн??ня 2012. Праверана 7 жн??ня 2010.

[17] Долина Смерти признана самым жарким местом в мире

[esrl-18] Trends in Atmospheric Carbon Dioxide (нявызн.). Earth System Research Laboratory. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013.

[blueplanet-19] Drinkwater, Mark; Kerr, Yann; Font, Jordi; Berger, Michael (February 2009). "Exploring the Water Cycle of the 'Blue Planet': The Soil Moisture and Ocean Salinity (SMOS) mission" (PDF). ESA Bulletin (137). European Space Agency: 6–15. A view of Earth, the 'Blue Planet' [...] When astronauts first went into the space, they looked back at our Earth for the first time, and called our home the 'Blue Planet'.

[20] Лебедев Л., Лукьянов Б., Романов А. Сыны голубой планеты. — Издательство политической литературы, 1971. — 328 с.

[21] Герман Титов. Голубая моя планета. — Воениздат, 1973. — 240 с.

[age_earth-22] а ^б * Dalrymple, G. Brent. (1994). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. ISBN 0-8047-1569-6.
Newman, William L.. Age of the Earth (нявызн.). Publications Services, USGS (9 л?пеня 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 19 снежня 2013. Праверана 20 верасня 2007.

Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Geological Society, London, Special Publications. 190 (1): 205–221. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14.

Stassen, Chris. The Age of the Earth (нявызн.). TalkOrigins Archive (10 верасня 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 30 снежня 2008.

[27] Newman, William L.. Age of the Earth (нявызн.). Publications Services, USGS (9 л?пеня 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 19 снежня 2013. Праверана 20 верасня 2007.

[28] Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Geological Society, London, Special Publications. 190 (1): 205–221. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14.

[29] Stassen, Chris. The Age of the Earth (нявызн.). TalkOrigins Archive (10 верасня 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 30 снежня 2008.

[Harrison_2002-23] Harrison, Roy M.; Hester, Ronald E. (2002). Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation. Royal Society of Chemistry. ISBN 0-85404-265-2.

[24] Зямля — артыкул з Ф?з?чнай энцыклапеды?

[Войткевич-25] а ^б Войткевич В. Г. Строение и состав Земли // Происхождение и химическая эволюция Земли / под ред. Л. И. Приходько. — М.: Наука, 1973. — С. 57-62. — 168 с.

[britt2000-26] а ^б Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got? (нявызн.) (25 лютага 2000). Арх?вавана з першакрын?цы 5 чэрвеня 2009. Праверана 27 верасня 2014.

[carrington-27] а ^б Carrington, Damian (2025-08-05). "Date set for desert Earth". BBC News. Праверана 2025-08-05.

[pnas1_24_9576-28] Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). "Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (24): 9576–9579. Bibcode:2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. Праверана 2025-08-05.

[yoder1995-29] Yoder, Charles F. (1995). T. J. Ahrens (рэд.). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington: American Geophysical Union. p. 8. ISBN 0-87590-851-9. Арх?вавана з арыг?нала 21 красав?ка 2009. Праверана 2025-08-05.

[Lambeck1977-30] Lambeck, K. (1977). "Tidal Dissipation in the Oceans: Astronomical, Geophysical and Oceanographic Consequences". Philosophical Transactions for the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences. 287 (1347): 545–594. Bibcode:1977RSPTA.287..545L. doi:10.1098/rsta.1977.0159.

[touma1994-31] Touma, Jihad; Wisdom, Jack (1994). "Evolution of the Earth-Moon system". The Astronomical Journal. 108 (5): 1943–1961. Bibcode:1994AJ....108.1943T. doi:10.1086/117209.

[32] Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G. (2002). "A new determination of lunar orbital parameters, precession constant and tidal acceleration from LLR measurements". Astronomy and Astrophysics. 387 (2): 700–709. Bibcode:2002A&A...387..700C. doi:10.1051/0004-6361:20020420. ISSN 0004-6361.

[33] И. Лалаянц. Динозавров погубили... космические странники (нявызн.). Вокруг света (1 жн??ня 1993). Арх?вавана з першакрын?цы 14 л?пеня 2013. Праверана 13 л?пеня 2013.

[science_241_4872_1441-34] May, Robert M. (1988). "How many species are there on earth?". Science. 241 (4872): 1441–1449. Bibcode:1988Sci...241.1441M. doi:10.1126/science.241.4872.1441. PMID 17790039.

[35] Дождь и снег появляются благодаря бактериям в облаках (руск.). Membrana.ru. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013.

[36] Encrenaz, T. (2004). The solar system (3rd ed.). Berlin: Springer. p. 89. ISBN 978-3-540-00241-3.

[Matson-37] Matson, John. Luminary Lineage: Did an Ancient Supernova Trigger the Solar System's Birth? (нявызн.). Scientific American (7 л?пеня 2010). Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 13 красав?ка 2012.

[Goldreich1973-38] а ^б P. Goldreich, W. R. Ward (1973). "The Formation of Planetesimals". Astrophysical Journal. 183: 1051–1062. Bibcode:1973ApJ...183.1051G. doi:10.1086/152291.

[Yin-39] Yin, Qingzhu; Jacobsen, S. B.; Yamashita, K.; Blichert-Toft, J.; Télouk, P.; Albarède, F. (2002). "A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites". Nature. 418 (6901): 949–952. Bibcode:2002Natur.418..949Y. doi:10.1038/nature00995. PMID 12198540.

[science310_5754_1671-40] Kleine, Thorsten; Palme, Herbert; Mezger, Klaus; Halliday, Alex N. (2025-08-05). "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754): 1671–1674. Bibcode:2005Sci...310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422.

[41] R. Canup and E. Asphaug (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412: 708–712.

[nig804-42] Луна образовалась от колоссального по масштабу столкновения земли с иной планетой? Наука и жизнь. № 8, 2004.

[43] Canup, R. M.; Asphaug, E. (Fall Meeting 2001). ?An impact origin of the Earth-Moon system?. Abstract #U51A-02, American Geophysical Union.

[Halliday-44] Halliday, A.N.; 2006: The Origin of the Earth; What’s New?, Elements 2(4), p. 205-210.

[45] Where did the Moon come from? (англ.). starchild.gsfc.nasa.gov. — ?When young Earth and this rogue body collided, the energy involved was 100 million times larger than the much later event believed to have wiped out the dinosaurs.? Арх?вавана з першакрын?цы 14 чэрвеня 2013. Праверана 14 чэрвеня 2013.

[StarChild-46] High Energy Astrophysics Science Archive Research Center, HEASARC. StarChild Question of the Month for October 2001 (нявызн.). NASA Goddard Space Flight Center. Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 20 April 2012.

[Stanley2005-47] Stanley 2005

[Liu-48] Liu, Lin-Gun (1992). "Chemical composition of the Earth after the giant impact". Earth, Moon and Planets. 57 (2): 85–97. Bibcode:1992EM&P...57...85L. doi:10.1007/BF00119610.

[Newsom-49] Newsom, Horton E.; Taylor, Stuart Ross (1989). "Geochemical implications of the formation of the Moon by a single giant impact". Nature. 338 (6210): 29–34. Bibcode:1989Natur.338...29N. doi:10.1038/338029a0.

[Taylor-50] Taylor, G. Jeffrey. Origin of the Earth and Moon (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (26 красав?ка 2004). Арх?вавана з першакрын?цы 8 жн??ня 2012. Праверана 27 сакав?ка 2006.

[Войткевич2-51] Войткевич В. Образование основных оболочек Земли // Происхождение и химическая эволюция Земли / под ред. Л. И. Приходько. — М.: Наука, 1973. — С. 99-108. — 168 с.

[52] Charles Frankel, 1996, Volcanoes of the Solar System, Cambridge University Press, pp. 7—8, ISBN 0-521-47770-0

[watersource-53] Morbidelli, A.; et al. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6): 1309–1320. Bibcode:2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.

[Kasting93-54] Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science. 259 (5097): 920–926. doi:10.1126/science.11536547. PMID 11536547.

[asp2002-55] Guinan, E. F.; Ribas, I. (2002). "Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate". In Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan (рэд.). ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments. San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. Bibcode:2002ASPC..269...85G. ISBN 1-58381-109-5.

[physorg20100304-56] Staff (March 4, 2010). "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere". Physorg.news. Праверана 2025-08-05.

[57] Murphy, J. B.; Nance, R. D. (1965). "How do supercontinents assemble?". American Scientist. 92: 324–33. Арх?вавана з арыг?нала 28 верасня 2010. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[БСЭ3-58] а ^б Зямля — артыкул з БСЭ

[59] Futuyma, Douglas J. (2005). Evolution. Sunderland, Massachusetts: Sinuer Associates, Inc. ISBN 0-87893-187-2.

[60] Doolittle, W. F. (2000), "Uprooting the tree of life" (PDF), Scientific American, 282 (6): 90–95, doi:10.1038/scientificamerican0200-90, PMID 10710791

[61] Glansdorff, N.; Xu, Y; Labedan, B. (2008). "The Last Universal Common Ancestor: Emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner". Biology Direct. 3: 29. doi:10.1186/1745-6150-3-29. PMC 2478661. PMID 18613974.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: непазначаны свабодны DOI (спасылка)

[Anabar2007-62] а ^б Ariel D. Anbar, Yun Duan1, Timothy W. Lyons, Gail L. Arnold, Brian Kendall, Robert A. Creaser, Alan J. Kaufman, Gwyneth W. Gordon, Clinton Scott, Jessica Garvin и Roger Buick A Whiff of Oxygen Before the Great Oxidation Event?(англ.) // Science. — 2007. — Т. 317. — № 5846. — С. 1903-1906. — DOI:10.1126/science.1140325 (Праверана 10 студзеня 2012)

[63] Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of Atmospheric Sciences. 22 (3): 225–261. Bibcode:1965JAtS...22..225B. doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[64] Обнаружены самые древние многоклеточные (нявызн.). BBC News. Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 1 лютага 2013.

[65] Burton, Kathleen. Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land (нявызн.). NASA (29 л?стапада 2000). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 5 сакав?ка 2007.

[66] Kirschvink, J. L. (1992). Schopf, J.W.; Klein, C. (рэд-ры). The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study. Cambridge University Press. pp. 51–52. ISBN 0-521-36615-1.

[67] ?The oldest fossils reveal evolution of non-vascular plants by the middle to late Ordovician Period (~450-440 m.y.a.) on the basis of fossil spores? Transition of plants to land Арх?вавана 2 л?стапада 2013.

[68] Metazoa: Fossil Record (нявызн.). Арх?вавана з першакрын?цы 22 л?пеня 2012. Праверана 28 верасня 2014.

[Shu_et_al._1999-69] Shu; Luo, H-L.; Conway Morris, S.; Zhang, X-L.; Hu, S-X.; Chen, L.; Han, J.; Zhu, M.; Li, Y.; et al. (November 4, 1999). "Lower Cambrian vertebrates from south China". Nature. 402 (6757): 42–46. Bibcode:1999Natur.402...42S. doi:10.1038/46965.

[70] Raup, D. M.; Sepkoski, J. J. (1982). "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science. 215 (4539): 1501–1503. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[Benton-71] Benton M. J. (2005). When Life Nearly Died: The Greatest Mass Extinction of All Time. Thames & Hudson. ISBN 978-0500285732.

[72] Barry, Patrick L.. The Great Dying (нявызн.)(недаступная спасылка). Science@NASA. Science and Technology Directorate, Marshall Space Flight Center, NASA (28 студзеня 2002). Арх?вавана з першакрын?цы 16 лютага 2012. Праверана March 26, 2009.

[TannerLucas-73] Tanner L.H., Lucas S.G. & Chapman M.G. (2004). "Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions" (PDF). Earth-Science Reviews. 65 (1–2): 103–139. Bibcode:2004ESRv...65..103T. doi:10.1016/S0012-8252(03)00082-5. Арх?вавана з арыг?нала (PDF) 25 кастрычн?ка 2007. Праверана 2025-08-05.

[BentonVertebratePaleontology-74] Benton, M.J. (2004). Vertebrate Paleontology. Blackwell Publishers. xii-452. ISBN 0-632-05614-2.

[75] Fastovsky D.E., Sheehan P.M. (2005). "The extinction of the dinosaurs in North America". GSA Today. 15 (3): 4–10. doi:10.1130/1052-5173(2005)015<4:TEOTDI>2.0.CO;2. Праверана 2025-08-05.

[76] Gregory S. Paul. Летучие динозавры = Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of Flight in Dinosaurs and Birds. — Princeton: Princeton University Press, 2006. — 272 с. — ISBN 978-0-691-12827-6.

[77] Gould, Stephan J. (October 1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American. Праверана 2025-08-05.

[78] Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America. 119 (1–2): 140–156. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[79] Staff. Paleoclimatology — The Study of Ancient Climates (нявызн.). Page Paleontology Science Center. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2 сакав?ка 2007.

[stern20011125-80] Planetary Magnetism (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (25 л?стапада 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 1 красав?ка 2007.

[science288_5473_2002-81] Tackley, Paul J. (2025-08-05). "Mantle Convection and Plate Tectonics: Toward an Integrated Physical and Chemical Theory". Science. 288 (5473): 2002–2007. Bibcode:2000Sci...288.2002T. doi:10.1126/science.288.5473.2002. PMID 10856206.

[82] Мохоровичича поверхность — артыкул з БСЭ

[BSE_Lito-83] а ^б Зямля — артыкул з БСЭ

[84] Астеносфера — артыкул з БСЭ

[85] Ядро Земли — артыкул з БСЭ

[Tanimoto_1995-86] а ^б Tanimoto, Toshiro. Crustal Structure of the Earth // Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants / Thomas J. Ahrens. — Washington, DC: American Geophysical Union, 1995. — P. 214–224. — ISBN 0-87590-851-9. Арх?вавана 16 кастрычн?ка 2006.

[87] Monnereau, Marc; Calvet, Marie; Margerin, Ludovic; Souriau, Annie (May 21, 2010). "Lopsided Growth of Earth's Inner Core". Science. 328 (5981): 1014–1017. doi:10.1126/science.1186212. PMID 20395477.

[88] The 'Highest' Spot on Earth (нявызн.). Npr.org (7 красав?ка 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 31 л?пеня 2012.

[89] Milbert, D. G.; Smith, D. A.. Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model (нявызн.). National Geodetic Survey, NOAA. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 07.03.2007.

[90] Mohr, P.J.; Taylor, B.N.. Unit of length (meter) (нявызн.). NIST Reference on Constants, Units, and Uncertainty. NIST Physics Laboratory (5 кастрычн?ка 2025). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 23 красав?ка 2007.

[ngdc2006-91] а ^б Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F.. Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data (нявызн.). NOAA/NGDC (7 л?пеня 2026). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 красав?ка 2007.

[multiple-92] РИА Новости. ?Ученые обнаружили горы на дне Марианской впадины? (нявызн.) (8 лютага 2012). Арх?вавана з першакрын?цы 31 мая 2012. Праверана 10 лютага 2012.

[ps20_5_16-93] Senne, Joseph H. (2000). "Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain". Professional Surveyor. 20 (5): 16–21.

[lancet365_9462_831-94] Sharp, David (2025-08-05). "Chimborazo and the old kilogram". The Lancet. 365 (9462): 831–832. doi:10.1016/S0140-6736(05)71021-7. PMID 15752514.

[tall_tales-95] Tall Tales about Highest Peaks (нявызн.). Australian Broadcasting Corporation. Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 29 снежня 2008.

[brown_mussett1981-96] Brown, Geoff C.; Mussett, Alan E. (1981). The Inaccessible Earth (2nd ed.). Taylor & Francis. p. 166. ISBN 0-04-550028-2. Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).

[97] Drew Weisenberger. How many atoms are there in the world? (англ.). Jefferson Lab. Праверана 6 лютага 2013.

[Morgan1980-98] а ^б Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Science. 71 (12): 6973–6977. Арх?вавана з арыг?нала 18 л?пеня 2013. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[turcotte-99] Turcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). "4". Geodynamics (2 ed.). Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. pp. 136–137. ISBN 978-0-521-66624-4.

[sanders20031210-100] Sanders, Robert (2025-08-05). "Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core". UC Berkeley News. Праверана 2025-08-05.

[berkeley-101] а ^б Robert Sanders. Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core (англ.). UC Berkeley News (10 снежня 2003). Арх?вавана з першакрын?цы 14 л?пеня 2013. Праверана 14 л?пеня 2013.

[Alfe_2002-102] а ^б Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J; Price, G. D. (2002). "The ab initio simulation of the Earth's core" (PDF). Philosophical Transaction of the Royal Society of London. 360 (1795): 1227–1244. Арх?вавана з арыг?нала (PDF) 30 верасня 2009. Праверана 28 верасня 2014.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[Richards_1989-103] а ^б Richards, M. A.; Duncan, R. A.; Courtillot, V. E. (1989). "Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails". Science. 246 (4926): 103–107. Bibcode:1989Sci...246..103R. doi:10.1126/science.246.4926.103. PMID 17837768.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[jg31_3_267-104] Pollack, Henry N.; Hurter, Suzanne J.; Johnson, Jeffrey R. (August 1993). "Heat flow from the Earth's interior: Analysis of the global data set". Reviews of Geophysics. 31 (3): 267–280. Bibcode:1993RvGeo..31..267P. doi:10.1029/93RG01249.

[heat_loss-105] Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude (1981). "Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss". Journal of Geophysical Research. 86 (B12): 11535. Bibcode:1981JGR....8611535S. doi:10.1029/JB086iB12p11535.

[106] Staff. Crust and Lithosphere (нявызн.). Plate Tectonics & Structural Geology. The Geological Survey (27 лютага 2004). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 11 сакав?ка 2007.

[БСЭ1-107] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з Зямля — артыкул з БСЭ

[autogenerated3-108] Зямля — артыкул з БСЭ

[pnas76_9_4192-109] Jordan, T. H. (1979). "Structural geology of the Earth's interior". Proceedings National Academy of Science. 76 (9): 4192–4200. Bibcode:1979PNAS...76.4192J. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539. PMID 16592703.

[robertson2001-110] The Interior of the Earth (нявызн.). USGS (26 л?пеня 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 24 сакав?ка 2007.

[БСЭ2-111] а ^б ^в Зямля — артыкул з БСЭ

[БСЭ-112] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^? Зямля — артыкул з БСЭ

[esrf-113] а ^б The Earth’s Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought (нявызн.). European Synchrotron Radiation Facility (26 красав?ка 2013). Арх?вавана з першакрын?цы 12 чэрвеня 2013. Праверана 12 чэрвеня 2013.

[114] Brown, W. K.; Wohletz, K. H.. SFT and the Earth's Tectonic Plates (нявызн.)(недаступная спасылка). Los Alamos National Laboratory (2005). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 02.03.2007.

[115] Kious, W. J.; Tilling, R. I.. Understanding plate motions (нявызн.). USGS (5 мая 1999). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 02.03.2007.

[116] Meschede, M.; Udo Barckhausen, U.. Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center (нявызн.). Proceedings of the Ocean Drilling Program. Texas A&M University (20 л?стапада 2000). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2025-08-05 ,2.

[117] Staff. GPS Time Series (нявызн.). NASA JPL. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2 красав?ка 2007.

[118] Topographic Data and Images (англ.). NOAA National Geophysical Data Center. Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 7 лютага 2013.

[Pidwirny_2006_7-119] а ^б Pidwirny, Michael. Fundamentals of Physical Geography (2nd edition) (нявызн.). PhysicalGeography.net (2006). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 19 сакав?ка 2007.

[120] Kring, David A.. Terrestrial Impact Cratering and Its Environmental Effects (нявызн.). Lunar and Planetary Laboratory. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013. Праверана 22 сакав?ка 2007.

[121] Duennebier, Fred. Pacific Plate Motion (нявызн.). University of Hawaii (12 жн??ня 1999). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 14 сакав?ка 2007.

[122] Mueller, R.D.; Roest, W.R.; Royer, J.-Y.; Gahagan, L.M.; Sclater, J.G.. Age of the Ocean Floor Poster (нявызн.). NOAA (7 сакав?ка 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 14 сакав?ка 2007.

[123] Staff. Layers of the Earth (нявызн.)(недаступная спасылка). Volcano World. Арх?вавана з першакрын?цы 19 студзеня 2013. Праверана 11.03.2007.

[124] Jessey, David. Weathering and Sedimentary Rocks (нявызн.). Cal Poly Pomona. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 20 сакав?ка 2007.

[125] Minerals (нявызн.). Museum of Natural History, Oregon. Арх?вавана з першакрын?цы 3 л?пеня 2007. Праверана 20 сакав?ка 2007.

[126] Cox, Ronadh. Carbonate sediments (нявызн.)(недаступная спасылка). Williams College (2003). Арх?вавана з першакрын?цы 5 красав?ка 2009. Праверана 21 красав?ка 2007.

[127] FAO Staff (1995). FAO Production Yearbook 1994 (Volume 48 ed.). Rome, Italy: Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 92-5-003844-5.

[ocean23_2_112-128] Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (June 2010). "The Volume of Earth's Ocean" (PDF). Oceanography. 23 (2): 112–114. doi:10.5670/oceanog.2010.51. Арх?вавана з арыг?нала (PDF) 30 верасня 2011. Праверана 2025-08-05.

[shiklomanov_et_al_1999-130] World Water Resources and their use Beginning of the 21st century Prepared in the Framework of IHP UNESCO (нявызн.)(недаступная спасылка). State Hydrological Institute, St. Petersburg (1999). Арх?вавана з першакрын?цы 3 красав?ка 2013. Праверана 10 жн??ня 2006.

[Mullen_2002-131] а ^б Leslie Mullen. Salt of the Early Earth (нявызн.). Astrobiology Magazine (11 чэрвеня 2002). — ?Liquid water began accumulating on the surface of the Earth about 4 billion years ago, forming the early ocean. Most of the ocean's salts came from volcanic activity or from the cooled igneous rocks that formed the ocean floor.? Арх?вавана з першакрын?цы 3 красав?ка 2013. Праверана 8 красав?ка 2014.

[kennish2001-132] Kennish, Michael J. (2001). Practical handbook of marine science. Marine science series (3rd ed.). CRC Press. p. 35. ISBN 0-8493-2391-6.

[natsci_oxy4-133] Oceanic Processes (нявызн.). NASA Astrobiology Magazine. Арх?вавана з першакрын?цы 15 красав?ка 2009. Праверана 14 сакав?ка 2007.

[michon2006-134] Earth's Big heat Bucket (нявызн.). NASA Earth Observatory (24 красав?ка 2006). Праверана 14 сакав?ка 2007.

[sample2005-135] Sea Surface Temperature (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (21 чэрвеня 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 3 красав?ка 2013. Праверана 21 красав?ка 2007.

[atmosphere-136] Staff. Earth's Atmosphere (нявызн.). NASA (8 кастрычн?ка 2003). Арх?вавана з першакрын?цы 25 лютага 2013. Праверана 21 сакав?ка 2007.

[137] McGraw-Hill Concise Encyclopedia of Science & Technology. (1984). Troposhere. ?It contains about four-fifths of the mass of the whole atmosphere.?

[АЕС-138] Земля // Астроном?чний енциклопедичний словник / За загальною редакц??ю ?. А. Климишина та А. О. Корсунь. — Льв?в, 2003. — С. 168. — ISBN 966-613-263-X. (укр.)

[139] Seinfeld, J. H., and S. N. Pandis, (2006), Atmospheric Chemistry and Physics: From Air Pollution to Climate Change 2nd ed, Wiley, New Jersey

[140] Mesosphere (англ.). IUPAC. Арх?вавана з першакрын?цы 25 лютага 2013. Праверана 20 лютага 2013.

[141] Les Cowley. Mesosphere & Mesopause (англ.). Atmospheric Optics. Арх?вавана з першакрын?цы 5 студзеня 2013. Праверана 31 снежня 2012.

[archiv-142] а ^б ^в ^г Mesosphere (англ.). Atmosphere, Climate & Environment Information ProgGFKDamme. Арх?вавана з першакрын?цы 1 л?пеня 2010. Праверана 14 л?стапада 2011.

[МАФ-143] Sanz Fernández de Córdoba. Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics (англ.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Международной авиационной федерации. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 26 чэрвеня 2012.

[144] Ionosphere and magnetosphere — Encyclopedia Britannica (нявызн.). Арх?вавана з першакрын?цы 27 сакав?ка 2013. Праверана 27 сакав?ка 2013.

[aes-145] Екзосфера // Астроном?чний енциклопедичний словник / За загальною редакц??ю ?. А. Климишина та А. О. Корсунь. — Льв?в, 2003. — С. 148. — ISBN 966-613-263-X. (укр.)

[jas31_4_1118-146] Liu, S. C.; Donahue, T. M. (1974). "The Aeronomy of Hydrogen in the Atmosphere of the Earth". Journal of Atmospheric Sciences. 31 (4): 1118–1136. Bibcode:1974JAtS...31.1118L. doi:10.1175/1520-0469(1974)031<1118:TAOHIT>2.0.CO;2.

[sci293_5531_839-147] Catling, David C.; Zahnle, Kevin J.; McKay, Christopher P. (2001). "Biogenic Methane, Hydrogen Escape, and the Irreversible Oxidation of Early Earth". Science. 293 (5531): 839–843. Bibcode:2001Sci...293..839C. doi:10.1126/science.1061976. PMID 11486082.

[abedon1997-148] Abedon Stephen T.. History of Earth (нявызн.)(недаступная спасылка). Ohio State University (31 сакав?ка 1997). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 19 сакав?ка 2007.

[arwps4_265-149] Hunten, D. M.; Donahue, T. M (1976). "Hydrogen loss from the terrestrial planets". Annual review of earth and planetary sciences. 4 (1): 265–292. Bibcode:1976AREPS...4..265H. doi:10.1146/annurev.ea.04.050176.001405.

[Gribbin-150] Gribbin, John Science. A History (1543—2001). — L.: Penguin Books, 2003. — 648 с. — ISBN 978-0-140-29741-6.

[moran2005-151] а ^б Weather (нявызн.)(недаступная спасылка). World Book Online Reference Center. NASA/World Book, Inc (2005). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 17 сакав?ка 2007.

[berger2002-152] а ^б The Earth's Climate System (нявызн.). University of California, San Diego (2002). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 24 сакав?ка 2007.

[rahmstorf2003-153] The Thermohaline Ocean Circulation (нявызн.). Potsdam Institute for Climate Impact Research (2003). Арх?вавана з першакрын?цы 10 сакав?ка 2013. Праверана 21 красав?ка 2007.

[hydrologic_cycle-154] Various. The Hydrologic Cycle (нявызн.). University of Illinois (21 л?пеня 1997). Арх?вавана з першакрын?цы 21 сакав?ка 2013. Праверана 24 сакав?ка 2007.

[sadava_heller2006-155] Sadava, David E.; Heller, H. Craig; Orians, Gordon H. (2006). Life, the Science of Biology (8th ed.). MacMillan. p. 1114. ISBN 0-7167-7671-5.

[156] McKnight, Tom L; Hess, Darrel (2000). "Climate Zones and Types: The K?ppen System". Physical Geography: A Landscape Appreciation. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. pp. 200-1. ISBN 0-13-020263-0.{{cite book}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[o_noosphere-157] Вернадский В. И. Несколько слов о ноосфере // Успехи современной биологии. — 1944 г., № 18, стр. 113—120.

[amnat163_2_192-158] Hillebrand, Helmut (2004). "On the Generality of the Latitudinal Gradient". American Naturalist. 163 (2): 192–211. doi:10.1086/381004. PMID 14970922.

[lang2003-159] Lang, Kenneth R. (2003). The Cambridge guide to the solar system. Cambridge University Press. p. 92. ISBN 0-521-81306-9.

[fitzpatrick2006-160] MHD dynamo theory (нявызн.). NASA WMAP (16 лютага 2006). Арх?вавана з першакрын?цы 28 красав?ка 2013. Праверана 27 лютага 2007.

[campbelwh-161] Campbell, Wallace Hall (2003). Introduction to Geomagnetic Fields. New York: Cambridge University Press. p. 57. ISBN 0-521-82206-8.

[162] Cluster reveals Earth's bow shock is remarkably thin (англ.). European Space Agency (16 л?стапада 2011). Арх?вавана з першакрын?цы 28 студзеня 2013.

[163] Cluster reveals the reformation of the Earth's bow shock (англ.). European Space Agency (16 мая 2011). Арх?вавана з першакрын?цы 28 студзеня 2013.

[stern2005-164] Exploration of the Earth's Magnetosphere (нявызн.). NASA (8 л?пеня 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 28 красав?ка 2013. Праверана 21 сакав?ка 2007.

[aj136_5_1906-165] McCarthy, Dennis D.; Hackman, Christine; Nelson, Robert A. (November 2008). "The Physical Basis of the Leap Second". The Astronomical Journal. 136 (5): 1906–1908. Bibcode:2008AJ....136.1906M. doi:10.1088/0004-6256/136/5/1906.

[166] Fisher, Rick. Astronomical Times (нявызн.)(недаступная спасылка). National Radio Astronomy Observatory (January, 30, 1996). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.

[zeilik1998-167] Zeilik, M.; Gregory, S. A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics (4th ed.). Saunders College Publishing. p. 56. ISBN 0-03-006228-4.

[angular-168] Planetary Fact Sheets (англ.). NASA (10 лютага 2006). Праверана 28 верасня 2008. — вуглавы дыяметр Сонцы ? Месяцы паказаны на адпаведных старонках.

[169] Нестабильности вращения Земли — Д. ф.-м. н. Н. С. Сидоренков, Гидрометцентр России, г. Москва

[170] Неравномерность вращения Земли. Эфемеридное время. Атомное время

[USNO_TSD-171] Leap seconds (нявызн.)(недаступная спасылка). Time Service Department, USNO. Арх?вавана з першакрын?цы 24 мая 2013. Праверана 23 верасня 2008.

[Aoki-172] Первоисточник использует ?секунды UT1? вместо ?секунды среднего солнечного времени?. — Aoki, S.; Kinoshita, H.; Guinot, B.; Kaplan, G. H.; McCarthy, D. D.; Seidelmann, P. K. (1982). "The new definition of universal time". Astronomy and Astrophysics. 105 (2): 359–361. Bibcode:1982A&A...105..359A.

[moon_fact_sheet-173] Williams, David R.. Moon Fact Sheet (нявызн.). NASA (1 верасня 2004). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.

[174] Fisher, Rick. Earth Rotation and Equatorial Coordinates (нявызн.)(недаступная спасылка). National Radio Astronomy Observatory (5 лютага 1996). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.

[175] Williams, Jack. Earth's tilt creates seasons (нявызн.). USAToday (20 декабря 2005). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 17 сакав?ка 2007.

[176] Vazquez, M.; Montanes Rodriguez, P.; Palle, E.. The Earth as an Object of Astrophysical Interest in the Search for Extrasolar Planets (нявызн.). Instituto de Astrofisica de Canarias (2006). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 сакав?ка 2007.

[178] Staff. Explorers: Searching the Universe Forty Years Later (нявызн.) (PDF). NASA/Goddard (5 кастрычн?ка 1998). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 5 сакав?ка 2007. (англ.)

[179] Espenak, F.; Meeus, J.. Secular acceleration of the Moon (нявызн.)(недаступная спасылка). NASA (7 лютага 2007). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 20 красав?ка 2007.

[180] Poropudas, Hannu K. J.. Using Coral as a Clock (нявызн.). Skeptic Tank (16 снежня 1991). Арх?вавана з першакрын?цы 14 кастрычн?ка 2012. Праверана 20 красав?ка 2007.

[181] Laskar, J.; Robutel, P.; Joutel, F.; Gastineau, M.; Correia, A.C.M.; Levrard, B. (2004). "A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth". Astronomy and Astrophysics. 428: 261–285. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[182] Williams, D.M.; J.F. Kasting (1996). "Habitable planets with high obliquities". Lunar and Planetary Science. 27: 1437–1438. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[183] R. Canup and E. Asphaug (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412: 708–712.

[184] Whitehouse, David (October 21, 2002). "Earth's little brother found". BBC News. Праверана 2025-08-05.

[185] Борисов, Максим (14 чэрвеня 2006). "Вторая луна нас покидает". Грани.Ру. Праверана 31 кастрычн?ка 2007.

[186] Динозавры вымерли из-за падения астероида (нявызн.). BBC — Русская служба. Арх?вавана з першакрын?цы 13 чэрвеня 2013. Праверана 13 чэрвеня 2013.

[187] Михаил Карпов. Гигантский метеорит вызвал распад сверхконтинента Гондвана (нявызн.). ?Компьюлента? (5 чэрвеня 2006). Арх?вавана з першакрын?цы 13 чэрвеня 2013. Праверана 13 чэрвеня 2013.

[astronet-188] а ^б ^в ^г Астероиды, сближающиеся с Землей (нявызн.). Астронет. Арх?вавана з першакрын?цы 13 чэрвеня 2013. Праверана 13 чэрвеня 2013.

[189] Various '7 billionth' babies celebrated worldwide (нявызн.). Арх?вавана з першакрын?цы 16 кастрычн?ка 2012. Праверана 31 кастрычн?ка 2011.

[un2006-190] Staff. World Population Prospects: The 2006 Revision (нявызн.). United Nations. Арх?вавана з першакрын?цы 5 верасня 2009. Праверана 7 сакав?ка 2007.

[prb2007-191] а ^б Staff. Human Population: Fundamentals of Growth: Growth (нявызн.)(недаступная спасылка). Population Reference Bureau (2007). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 31 сакав?ка 2007.

[192] Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Прогресс. — М., 1964–1973. — Т. 2. — С. 93.

[193] Bory? W. S?ownik etymologiczny j?zyka polskiego. — Wydawnictwo Literackie. — Kraków, 2005. — С. 739-740. — ISBN 978-83-08-04191-8.

[194] J. P. Mallory,Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — P. 174. — ISBN 9781884964985.

[195] Random House Unabridged Dictionary. Random House. July 2005. ISBN 0-375-42599-3.

[196] Liungman, Carl G. (2004). "Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines". Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. New York: Ionfox AB. pp. 281–282. ISBN 91-972705-0-4.

[197] Werner, E. T. C. (1922). Myths & Legends of China. New York: George G. Harrap & Co. Ltd. Праверана 2025-08-05.

[198] Russell, Jeffrey B.. The Myth of the Flat Earth (нявызн.). American Scientific Affiliation. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 14 сакав?ка 2007.

[199] Jacobs, James Q.. Archaeogeodesy, a Key to Prehistory (нявызн.) (1 лютага 1998). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 21 красав?ка 2007.

[fja-200] Ackerman, Forrest J (1997). Forrest J Ackerman's World of Science Fiction. Los Angeles: RR Donnelley & Sons Company. pp. 116–117. ISBN 1-57544-069-5.

[seti-pbd-201] Staff. Pale Blue Dot (нявызн.)(недаступная спасылка). SETI@home. Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 2 красав?ка 2006.

[202] Fuller, R. Buckminster (1963). Operating Manual for Spaceship Earth (First ed.). New York: E.P. Dutton & Co. ISBN 0-525-47433-1. Арх?вавана з арыг?нала 23 красав?ка 2012. Праверана 2025-08-05.

[203] Lovelock, James E. (1979). Gaia: A New Look at Life on Earth (First ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-286030-5.

[204] Meyer, Stephen M.. MIT Project on Environmental Politics & Policy (нявызн.). Massachusetts Institute of Technology (18 жн??ня 2002). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 10 жн??ня 2006.

[sun_future-205] Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418: 457–468. Праверана 2025-08-05.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[206] Kasting, J.F. (1988). "Runaway and Moist Greenhouse Atmospheres and the Evolution of Earth and Venus". Icarus. 74: 472–494. Праверана 2025-08-05.

[ward_brownlee2002-207] а ^б Ward, Peter D.; Brownlee, Donald (2002). The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World. New York: Times Books, Henry Holt and Company. ISBN 0-8050-6781-7.

[nat_geo-208] а ^б ^в С точки зрения науки. Смерть Солнца

[FOOTNOTEWardBrownlee2003117–128-209] Ward & Brownlee 2003, pp. 117–128.

[210] Guillemot, H.; Greffoz, V. (Сакав?к 2002). "Ce que sera la fin du monde". Science et Vie(фр.). 1014.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[Richard_Pogge-211] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^? ^к ^л Pogge, Richard W.. The Once and Future Sun (англ.) (lecture notes) (5 жн??ня 1997). Арх?вавана з першакрын?цы 22 жн??ня 2011. Праверана 27 снежня 2009.

[astrogalaxy-212] а ^б ^в ^г ^д Г. Александровский. Солнце. О будущем нашего Солнца (руск.). Астрогалактика (5 жн??ня 2001). Арх?вавана з першакрын?цы 10 лютага 2013. Праверана 7 лютага 2013.

[Schroder2008-213] а ^б ^в K. P. Schroder, Robert Connon Smith (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386 (1): 155–163. arXiv:0801.4031. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x.

[FOOTNOTEZeilikGregory1998322-214] Zeilik & Gregory 1998, p. 322.

[FOOTNOTEBrownlee201095-215] Brownlee 2010, p. 95.

[216] Далёкая звезда осветила планы спасения Земли от смерти Солнца (нявызн.)(недаступная спасылка). membrana.ru. Арх?вавана з першакрын?цы 27 сакав?ка 2013. Праверана 23 сакав?ка 2013.

[217] С точки зрения науки. Гибель Земли

[minard09-218] Minard, Anne (May 29, 2009). "Sun Stealing Earth's Atmosphere". National Geographic News. Праверана 2025-08-05.

[autogenerated2-220] I. J. Sackmann, A. I. Boothroyd, K. E. Kraemer (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418: 457. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.{{cite journal}}: Папярэджанн? CS1: розныя назвы: authors list (спасылка)

[за?в 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[за?в 2]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

Г Р П Зямля
Г?сторыя Зямл?	Будучыня Зямл? Узрост Зямл? Геалаг?чная г?сторыя Зямл? (англ.) Геахраналаг?чная шкала Г?сторыя жыцця на Зямл? Абледзяненне Зямл? Парадокс слабага маладога Сонца Тэорыя г?ганцкага сутыкнення Храналог?я эвалюцы?
Геаграф?я ? геалог?я	А?страл?я Аз?я Антарктыда Афрыка Е?ропа Па?ночная Амерыка Па?днёвая Амерыка Атлантычны ак?ян ?ндыйск? ак?ян Па?ночны Ледав?ты ак?ян Ц?х? ак?ян Па?днёвы ак?ян Атмасфера Г?драсфера Дрэйф кантынента? Зямная кара Кантынент Кара Мантыя Ак?ян Структура Зямл? (англ.) Суперкантынент Тэктон?ка пл?т Ф?гура Зямл? Ядро Маса
Навакольнае асяроддзе	Б?ём Б?яразнастайнасць Б?ясфера Дз?кая мясцовасць Жывая прырода Кл?мат Прырода Прыродная зона Захаванне б?яразнастайнасц? (англ.) Экалаг?чная н?ша Экалог?я Экас?стэма
Гл. таксама	Дзень Зямл? Свет Стых?йнае бедства Сутачнае вярчэнне Зямл? Кольцы Зямл? Г?патэтычныя натуральныя спадарожн?к? Зямл?
Катэгорыя:Зямля Партал:Астраном?я В?к?схов?шча:Зямля

梦见好多猪肉是什么意思	冰箱为什么不制冷了	白细胞低吃什么药可以增加白细胞	红领巾的含义是什么	铁扇公主是什么妖精
无痛肠镜和普通肠镜有什么区别	表现手法有什么	虾仁不能和什么食物一起吃	口干是什么病	阴阳先生是干什么的
bdsm是什么意思	玉髓是什么材质	放屁不臭是什么原因	盛情难却是什么意思	什么是腹式呼吸
田此读什么	商字五行属什么	后背出汗什么原因	八拜之交是什么生肖	妇科炎症小腹坠痛吃什么药

吃了火龙果小便红色是什么原因hcv9jop6ns5r.cn	百毒不侵是什么意思hcv7jop6ns9r.cn	出格是什么意思hcv8jop0ns3r.cn	豺狼虎豹为什么豺第一hcv8jop2ns0r.cn	掉眉毛是什么原因hcv7jop9ns2r.cn
蓝莓是什么味道hcv8jop4ns3r.cn	两千年前是什么朝代hcv7jop9ns4r.cn	踏雪寻梅什么意思hcv8jop5ns9r.cn	那敢情好是什么意思hcv7jop9ns0r.cn	眼睛红是什么病的前兆hcv8jop8ns3r.cn
静待花开的前一句是什么hcv9jop1ns5r.cn	桂附地黄丸治什么病hcv9jop5ns4r.cn	丝瓜是什么hcv8jop1ns0r.cn	靶点是什么意思hcv7jop4ns5r.cn	肖像是什么意思hcv8jop7ns8r.cn
同人小说是什么hcv9jop5ns6r.cn	学习机什么牌子好hcv8jop6ns4r.cn	吃完紧急避孕药不能吃什么hcv8jop4ns4r.cn	特异性生长因子指什么hcv9jop1ns2r.cn	雪莲果什么季节成熟hcv9jop1ns0r.cn