[环球视线]美挥贸易保护大棒 中国不惧摩擦

Рака Дзв?на

百度 美国出口对中国进口贸易互补性较强的行业包括食品及主要供食用的活动物、燃料以外的非食用粗原料、化学品及有关产品和机械及运输设备。

Рака? — прыродны паверхневы водны паток, як? цячэ ? распрацаваным ?м рэчышчы, часам? зал?ваючы рачную дал?ну, ? жыв?цца за кошт сцёку з яго вадазбору.

Агульныя ?я?ленн?

Рака можа быць пастаянная ? перасыхаючая. Пачаткам рак? можа мець быць ручай, возера, балота ц? ледав?к — гэта выток рак?. Падчас цячэння дадаецца вада з атмасферных ападка? ? падземных крын?ц. Рэк? ?падаюць у ?ншыя рэк?, азёры ц? моры. Рэк?, як?я ?падаюць у ?ншыя рэк?, называюцца прытокам?. Гало?ная рака разам з прытокам? ?тварае рачную с?стэму.

Рачная дал?на

Асно?ны артыкул: Рачная дал?на

Па характары плын? рак? бываюць ра?н?нныя ? горныя. Ра?н?нныя рэк? маюць шырок?я дал?ны, невял?кае падзенне, малыя ?х?лы ? павольны рух.

Дал?на рак? ? гарах Швейцары?.

У рэчышчы рак? сустракаюцца глыбок?я ? дробныя ?частк?. Плытк?я ?частк? называюцца перакатам?, на ?х хуткасць плын? павял?чваецца. Найбольш глыбок?я ?частк? рэчышча пам?ж двума перакатам? называюцца плёсам?, на гэтых участках хуткасць плын? больш павольная.

Фарватар — л?н?я, якая злучае найбольш глыбок?я месцы ?здо?ж рэчышча. У некаторых месцах рэчышча на паверхню могуць выходз?ць цяжк?я для эроз?? крыштал?чныя пароды (гран?ты , крыштал?чныя сланцы), у так?х месцах на рацэ ?твараюцца хутк?я месцы — парог?, вадаспады, каскады — ? хуткасць плын? рак? рэзка павял?чваецца. Самы высок? вадаспад на Зямл? — Анхель (1054 м) у Па?днёвай Амерыцы на рацэ Чурун. У Рас?? — ?лля Мурамец — на востраве ?туруп (Курыльск?я астравы), К?вач — у Карэл??. Самыя магутныя вадаспады — В?кторыя на рацэ Замбез? ? Афрыцы ? Н?ягарск? на рацэ Н?ягара ? Па?ночнай Амерыцы.

Цячэнне рак? дзел?цца на тры частк?: верхняе (пачатковае ц? горнае), сярэдняе ? н?жняе (якое выдзяляецца наймацнейшай бакавой эроз?яй). Вусце рак? можа мець трохкутную форму (дэльты).

Папярочны разрэз тыповай рачной дал?ныЛегенда:
1 — пойменны алюв?й;
2 — рэчышчавы алюв?й поймы;
3 — алюв?й прырэчышчавага валу;
4 — старычны алюв?й;
5 — пойменны алюв?й другой тэрасы;
6 — рэчышчавы алюв?й другой тэрасы;
7 — карэнныя пароды;
8 — люстра грунтовых вод;
9 — узровень макс?мальнага пад’ёму вады ? пойме (разводдзе);
10 — узровень м?н?мальнага пан?жэння вады ? пойме (межань);
11 — нармальная магутнасць алюв?ю;
12 — вадазаборная г?драгеалаг?чная св?драв?на;
А — рэчышча;
В — прырэчышчавы вал;
С — пойма;
D — старыца;
II — другая надпойменная тэраса

Вада рэк пастаянна рухаецца ? знаходз?цца ва ?заемадзеянн? з сам?м рэчышчам. З аднаго боку вада уздзейн?чае на рэчышча, змяняе яго абрыс, глыб?н?, г другога — змяняецца структура плын? пад уплывам формы ? памера? рэчышча. Рознабаковыя змяненн? марфалаг?чнай будовы рэчышча пад уздзеяннем цякучай вады аб’ядно?ваюць назвай рэчышчавага працэсу. Рэчышчавы працэс цесна звязаны з эроз?яй на вадазборы, пераносам ? пераразмеркаваннем (размвам, намывам) наноса?, ? ажыцця?ляецца воднай плынню. У сувяз? з гэтым гало?ным? фактарам? змянення рэчышча з’я?ляецца водны рэжым ? сцёк наноса?. А гэтыя працэсы, ? сваю чаргу, звязаныя з ф?з?ка-геаграф?чным? асабл?васцям? вадазбору ? г?дра?л?чным? ?ласц?васцям? плын?. У вын?ку рэчышчавых працэса? адбываецца фарм?раванне сучаснага алюв?ю. Характэрнай асабл?васцю пераносу наноса? ракой з’я?ляецца чаргаванне ? прасторы ? часу размыву ? намыву адрэзка? рэчышча ? поймы. Характэрнай асабл?васцю сучасных рэк у плане з’я?ляецца ?х зв?л?стасць. Фарм?раванне зв?л?н звязана як з г?дра?л?чным? асабл?васцям? плын?, так ? з лакальным? ? выпадковым? прычынам? (неаднолькавая ?стойл?васць горных парода?, ?нш.). На выг?не берага частка струменя? плын? ?здзейн?чае на н?жн? па цячэнн? адрэзак увагнутага берага ? размывае яго, павял?чвае выг?н. Наносы, як?я ?тварыл?ся ? вын?ку размыву, пераносяцца адх?ляючым? ад яго струменям? вады да супрац?леглага берагу ? адкладаюцца некальк? н?жэй па цячэнню ? ад выг?ба. Так?м чынам, ?зн?кае меандр — зв?л?на рэчышча, якая нос?ць назву па назве рак? Меандр у Малой Аз?? з тыповым? формам? рэльефа пры меандраванн?.

Плёс на рацэ В?гар

Перакат

Зв?л?стасць дал?ны рак? называюць араграф?чнай, а рэчышча — г?драграф?чнай зв?л?стасцю. Кал? гэтыя дзве зв?л?стасц? супадаюць, рака па?тарае выг?ны сваёй дал?ны. Пры няпо?ным супадзенн? сх?лы дал?ны часткова абмяжо?ваюць меандраванне рэчышча. У прыродзе часцей за ?с1 наз?раецца по?нае ?х несупадзенне. Такая рака меандруе па шырок?м дне дал?ны ? ?тварае шырокую рачную пойму. Больш за ?сё размываюцца бераг? ? дно на загнутых участках рэчышча — плёсах, дзе наз?раецца найбольшая глыб?ня. Пры пераходзе ад верхняга да н?жняга плёсу фарм?руецца перакат. У выпуклага берага, супрац?леглага ?вагнутаму, дзе адкладаюцца наносы, фармуецца верхн? побачань. Н?жэй верхняга плёсу знаходз?цца н?жн? побачань. Пам?ж верхн?м ? н?жн?м плёсам? ляжыць седлав?на перакату. Найбольш глыбокая частка пераката называецца карытам. Па сваёй будове перакат ас?метрычны: верхн? яго сх?л палог?, н?жн? — больш круты, ?твараючы падвалле з боку н?жняй плёсавай лагчыны. Верхняя плёсавая лагчына можа павольна ? пла?на пераходз?ць у н?жнюю плёсавую лагчыну. Так? перакат называецца нармальным, альбо добрым перакатам. У тым выпадку, кал? плёчавыя лагчыны здв?нуты адносна адз?н аднаго, л?н?я найбольшых глыб?ня? не перакаце скры?лена ? пераход для судо? на вял?к?х рэках цяжк?, перакат называецца зрушаным, альбо дрэнным.

Размеркаванне глыб?ня? у рэчышчы цесна звязана з яго планавым абрысам. Гэтая залежнасць нос?ць назву прав?л (?закона??) Фарга. Сутнасць ?х заключаецца ? наступным:

• Самая глыбокая частка плёсу ? самая мелкаводная частка перакату зрушаны адносна кропак найбольшай ? найменшай крыв?зны ?н?з па цячэнн? прыбл?зна на адну чвэрць да?жын? с?стэмы ?плёс+ перакат?.
• Пла?най змене крыв?зны рэчышча адпавядае пла?ная змена глыб?ня?. Усякая рэзкая змена крыв?зны вызывае рэзкую змену глыб?ня?.
• Чым большая крыв?зна, тым большая глыб?ня.
• З павял?чэннем да?жын? крывой зг?ба да некаторай вел?чын? глыб?н? пры дадзенай крыв?зне спачатку павял?чваецца, а затым памяншаецца. Для кожнага ?частка рак? ?снуе некаторае сярэдняе значэнне да?жын? крывой, пры якой глыб?н? становяцца найбольшым?.

Гэта прав?ла Фарга парушаецца, у асабл?васц?, кал? рэчышча праходз?ць па розных грунтах. Размы? ? адкладанне наноса? ? змена фомы рэчышча пад уздзеяннем цякучай вады называецца рэчышчавым? дэфармацыям?, як?я падзяляюцца на незваротныя (аднанак?раваныя) ? зваротныя (цыкл?чныя).

Устойл?васць рэчышча ? асно?ным залежыць ад хуткасц? цячэння, грунто?, як?я складаюць рэчышча, нера?намернасць вагання? расхода? вады, а таксама ад лядовага рэжыму.

Басейн рак?

Асно?ны артыкул: Рачны басейн

Схематычная выява рачнога басейна. Блак?тныя л?н?? — вадацёк?, карычневая пункц?рная — мяжа басейна

Аб’ём вады, змешчаны ? рэках, складае 1200 км3, або 0,0001 % ад агульнага аб’ёму вады на Зямл?. Рака мае выток ? вусце. Выток рак? — месца, дзе рака набывае пэ?ныя абрысы ? наз?раецца яе плынь. Аднак выток рак? ? пачатак рак? — дваяк?я паняцц?. Рака можа пачынацца ад зл?цця двух рэк (напрыклад, рэк? Б?я ? Катунь пры зл?цц? ?твараюць раку Об) або выцякаць з возера (рака Шоша). Вусце — месца ?падзення рак? ? прыёмны басейн: мора, возера ц? ?ншую, больш буйную, раку.

Рака са сва?м? прытокам? складае рачную с?стэму, якая складаецца з гало?най рак? ? прытока? рознага парадку. Рэк?, як?я ?падаюць ? гало?ную раку, называюцца прытокам? першага парадку, ?х прыток? — прытокам? другога парадку ? г.д. Плошча сушы, з якой рака зб?рае ваду, называюць басейнам рак?. Басейн гало?най рак? ?ключае басейны ?с?х яе прытока? ? ахопл?вае плошча сушы, занятую рачной с?стэмай.

Л?н?я, што падзяляе суседн?я рачныя басейны, завецца водападзелам. Добра выя?леныя водападзелы ? гарах, дзе яны праходзяць па грэбнях хрыбто?, на ра?н?нах водападзелы знаходзяцца на плоск?х м?жрэччах (плакорах) . Гало?ны водападзел Зямл? аддзяляе дзве пакатасц? на паверхн? планеты — сцёк рэк, як?я ?падаюць у Ц?хаак?янска-?ндыйск? басейн (47 %), ад сцёку рэк, як?я ?падаюць у Атлантычны ? Па?ночны Ледав?ты ак?яны (53 %).

Характарыстык? рак?

Кожная рака характарызуецца да?жынёй, шырынёй, глыб?нёй, плошчай басейна, падзеннем (перавышэнне вытока над вусцем, у см) ? ?х?лам? (аднос?ны падзення рак? да да?жын? рак?, у см/км), хуткасцям? плын?, расходам вады (колькасць вады, якая праходз?ць па рэчышчы ? адз?нку часу, у м3/с), цвёрдым сцёкам (наносам?) ? х?м?чным складам.

Хуткасны рэжым рэк

Адной з асабл?васцей турбулентнага руху вады з’я?ляюцца выпадковыя ваганн? хуткасц?, як?я наз?раюцца ? рэк ва ?с?х кропках па ?х глыб?н? ? шырын?. Бесперапынны характар змены напрамку ? вел?чын? хуткасц? ? кожнай кропцы турбулентнай плын? нос?ць назву пульсацый хуткасц?. Але за адпаведны прамежак часу пры бесперапынным вымярэнн? яе ?мгненных значэння? можна вызначыць сярэднюю хуткасць. Пульсацыйны характар руху вады ? рацэ абумо?л?вае бесперапынны абмен масам? вады па ?сёй глыб?н? воднай плын?. Гэты працэс называецца турбулентным перамешваннем. Пры гэтым вада плын? неаднародная ? ?трымл?вае ? сабе элементарныя масы вады з рознай тэмпературай, м?нерал?зацыяй, рознай колькасцю наноса? ? г.д. У вын?ку турбулентнага перамешвання адбываецца працэс перанос гэтых мас з месца?, дзе ?х больш, у месцы, дзе ?х менш.

З характэрыстыкам? турбулентнага руху выцякае, што ?мгненная хуткасць у кожнай кропцы бесперапынна пульсуе. Гэта значыць, што яна мяняецца з цягам часу па напрамку ? вел?чын? вакол некаторага сярэдняга значэння. Кал? праводз?ць вымярэнне хуткасц? дастаткова до?га (некальк? хв?л?н), то можна атрымаць асераднёную хуткасць у дадзенай кропцы. У г?дралог?? практычна карыстаюцца асераднённай хуткасцю, якую атрымл?ваюць пры г?драметрычных наз?раннях.

Звычайна хуткасць ля дна м?н?мальная (нулявая) ? павял?чваецца спачатку вельм? хутка, а затым з некаторай глыб?н? наз?раецца пара?нальна ра?намернае размеркаванне хуткасцей. Найбольшая хуткасць наз?раецца ? паверхн? вады. Аднак пры ветры ? ледаставу яна тармаз?цца.

Часц?нк? вады, як?я сутыкаюцца з дном, змочваюць яго ? нерухомыя. У дадзеным выпадку можна сведчыць аб нулявым значэнн? хуткасц? вады непасрэдна у дна. Аднак г?драметрычныя вымярэнн? ?прыдоннай хуткасц?? сведчаць аб тым, што яе вел?чыня рэдка бывае менш за ? паверхневай, ? звычайна звыш ?.

Супрац??ленне руху вады, звязанае з трэннем аб дно рэчышча ? бераг?, памяншае хуткасць. Практычна найбольшая хуткасць наз?раецца на глыб?н? 0,2, сярэдняя — прыбл?зна 0,6 глыб?н? ад паверхн? вады.

Ледзяное покрыва надае дадатковае трэнне паверхневага слою вады аб лёд, хуткасц? цячэння памяншаюцца, размеркаванне ?х па вертыкал? мяняецца: найбольшая хуткасць размяшчаецца глыбей, чым пры адкрытым рэчышчы.

Лядовы рэжым рэк

Лядовы рэжым рэк уя?ляе сабой сукупнасць працэса? узн?кнення, разв?цця ? разбурэння лядовых утварэння? на рацэ, як?я заканамерна па?тараюцца штогод. У лядовым рэжыме выдзяляеццца тры фазы: замярзання, ледаста? ? крыгалом.

Фаза замярзання

Утварэнне лёду на рэках пачынаецца пры ахалоджванн? вады да 0 °C ? н?жэй. Ахалоджванне вады запавольваецца яе перамешваннем, таму больш значныя масы лёду ?твараюцца, кал? ?ся вада ахалоджваецца да 0 °C. Першыя лядовыя ?тварэнн? ?зн?каюць на мелкаводных участках ля бераго?, у застойных месцах. Тут узн?каюць закрайк? — палосы лёду, як?я прымерзл? да берага, а асно?ная частка воднай прасторы свабодная ад лёду. Першыя закрайк? ?зн?каюць у ц?хую марозную ноч, днём яны таюць ц? разбураюцца ветравым хваляваннем. Разам з узмацненнем маразо? закрайк? павял?чваюць сваю та?шчыню да ?стана?лення лёду па ?сёй воднай паверхн?.

Адначасова з закрайкам? ?твараецца сала ? золь. Сала — першасныя паверхневыя ледзяныя ?тварэнн?, як?я складаюцца з ?голкападобных ?тварэння? ? пласц?нкавых крыштал?ка? у выглядзе пляма?, альбо суцэльнага слою. Золь утвараецца пры шчодрым выпадзенн? снегу на адкрытую водную паверхню. Яна плыве ? выглядзе рыхлай масы, часам яна ?звышаецца над воднай паверхняй.

Перад пачаткам ледаставу на мног?х рэках ?твараецца ?нутрыводны лёд, як? прадста?ляе сабой вял?кую колькасць першасных крыштал?ка? лёду ? вадзе ? на дне рэчышча пры пераахалоджванн? н?жэй нуля на некальк? сотых доля? градуса. Утварэнне ?нутрыводнага лёду паскараецца пры пападанн? ? пераахалоджанную воду сняжынак, цвёрдых часц?нак, як?я з’я?ляюцца цэнтрам? крыштал?зацы?. Пры сутыкненн? з выступам? дна яны прымярзаюць да ?х, працягваюць расц? ? даюць пачатак утварэнню доннага лёду. Адна з найбольш распа?сюджаных форма? лядовых утварэння? на рэках, як?я звязаны з унутрыводным лёдам, гэта шарош. Шарошам называюць унутрыводны лёд, як? ?сплывае на паверхню вады. Ён утрымл?вае ? сябе ? сала, золь, дробны лёд. Шарош можа знаходз?цца у стане руху — ход шарашу — альбо нерухма пад ледзяным покрывам — падлёдная шуга.

Нярэдка шарош заб?вае жывое сячэнне рак?, асабл?ва на па?ночных ? горных рэках, узн?каюць зажоры. Зажоры рэзка пямяншаюць жывое сячэнне ? спрыяюць рэзкаму пад’ёму ?зро?ня вады рак?.

Паводка з-за затору на Юкане.

Пры змярзанн? закрайка?, як?я паламал?ся, сала, зол? ? шарошу ?твараюцца ледзяныя пал?, як?я ?твараюць асенн? крыгаход. Ён не наз?раецца на ?с?х рэках. Адсутнасць яго характэрная для малых рэк. На буйных рэках крыгаход наз?раецца штогод, але на асобных участках на крутых зг?бах, звужэннях рэчышча?, дзе прапускная здольнасць рэчышча не адпавядае колькасц? лёду, накопл?ваецца вял?кая колькасць лёду ? ?твараюцца заторы. Гэты лёд, як ? заторы, вызываюць павышэнне ?зро?ню вады вышэй па цячэнн?.

Фаза ледаставу

Ледаста? — ная?насць ледзянога покрыва на воднай паверхн? рак?. Малыя рэк? замярзаюць раней за вял?к?я ? ледзяное покрыва на ?х ?твараецца без асенняга ледаходу шляхам зрастання закрайка?. Лёд на ?х мае адносна гладкую паверхню. На вял?к?х рэках фарм?раванне ледаставу часта звязана з узн?кненнем затора?. Вышэй затора? пры адмо?най тэмпературы паветра адбываецца змярзанне асобных крыга? у ледзяныя пал?, як?я змярзаюцца з закрайкам?, утвараючы на гэтым участку рак? ледзяную перамычку (ледаста?). Ледзяныя перамычк? паступова пада?жаюцца, пакуль уся рака не пакрыецца суцэльным ледзяным покрывам.

Кал? няма затора? на буйных ра?н?нных рэках ледаста? утвараецца неадначасова. Спачатку замярзаюць замярзаюць плёсы з малым? значэнням? хуткасц? вады, а затым ужо перакаты.

На паверхн? ледаставу часта захо?ваюцца ?частк? адкрытай вады — палонк?, як?я ?зн?каюць пад уплывам дынам?чных ? тэрм?чных фактара?. Палонк? дынам?чнага паходжання ?зн?каюць на ?частках з парогам?, у н?жн?х б’ефах ГЭС, на месцы в?ро?. Яны часта захо?ваюцца на працягу усёй з?мы. Так палонк? тэрм?чнага паходжання ?зн?каюць пад уплывам выхаду адносна цёплых грунтовых вод ц? прамысловых вод, у месцах вытока? рэк з азёр.

Пры ледаставе на некаторых рэках у раёнах вечнай мерзлаты часта ?твараюцца наледз?. Гэта празрысты лёд пры замярзанн? рачной вады пры ?х выхадзе на паверхню лёду ? вын?ку закупорк? воднага сячэння шорашам ц? пры моцным прамярзанн? рак?.

Наледзь, якая ?тварылася пасля з?мовай паводк? на Мараве.

Ледаста? ?залюе ваду ад паветра ? выконвае ролю рэгулятара ? цеплаабмене пам?ж вадой ? паветрам. Кал? праз лёд з паветра пран?кае больш цяпла, чым паступае да яго з вады, то та?шчыня ледаставу павял?чваецца ?, кал?, наадварот, — лёд падтайвае, яго та?шчыня памяншаецца. Нарастанне ледаставу адбываецца да таго часу, пакуль не ?сталюецца ра?навага пам?ж выдзеленым цяплом у паветра ? тм цяплом, якое паступае з вады. Гэта адбываецца разам са снегам, як? абараняе водную масу ад страт цяпла.

Ускрыццё рэк (крыгалом). Крыгаход

Асно?ны артыкул: Крыгаход

Крыгаход на Эльбе, Дрэздэн, 2006 год.

Вясной з пераходам тэмператур паветра праз 0 °C пачынаецца таянне снегу на лёдзе ? берагах рак?. Спачатку на паверхн? лёду з’я?ляецца вада, лёд цямнее. Далей разбурэнне лёду адбываецца пад уплывам сонечнай радыяцы?, якая награе ваду ? бераг?. Прыток талай вады з вадазбору вызывае падняцце ледаставу. Разбурэнне ледаставу пачынаецца спачатку ля бераго? ? на перакатах. Уздо?ж бераго? узн?каюць вузк?я палосы вады без лёду — закра?ны. На ?частках рак? з хутк?м цячэннем, дзе лёд найбольш тонк?, утвараюцца адкрытыя водныя прасторы, альбо прамы?ны. Пры далейшым падняцц? ?зро?ню рак? ледзяныя пал? пачынаюць рухацца ?н?з па цячэнн?, адбываюцца так званыя зрух? лёду. Так?х зруха? бывае некальк?. Месцам? на ледаставе з’я?ляюцца пратал?ны ? прамы?ны. У далейшым лёд трэскаецца ? дзел?цца на асобныя пал? ? крыг?. Ледзяныя пал? ? крыг? утвараюць крыгаход — масавы рух крыг ун?з па цячэнню.

Зрух? лёду прадста?ляюць значную небяспеку для г?дратэхн?чных збудавання? (масто?, прыстаня? ? ?нш.), у тым л?ку ? г?даметрычным вадамерным (палявым) пастам. Пры таянн? лёду яго трываласць зн?жаецца, ён разломваецца пад механ?чным уздзеяннем плын? на самастойныя крыг?.

Суаднос?ны рол? цеплавога ? механ?чнага фактара? у разбурэнн? лёду розныя ? залежаць ад г?дралаг?чнага рэжыму рэк ? напрамку ?х цячэння?, а таксама ад метэаралаг?чных умо? у час таяння. У рэк, як?я цякуць з по?дня на по?нач, стайванне лёду да моманту крыгалому, як прав?ла, невял?кае. Лёд разбураецца хваляй веснавога разводдзя, якая рухаецца з вярхо?я?. Пры крыгаломе на рэках, як?я цякуць у шыротным напрамку альбо з по?начы на по?дзень, рашучую ролю выконвае таянне лёду, якое пачынаецца за 15-20 дзён да крыгалому (для Дону, напрыклад, за 30 дзён). Для гэтых рэк да моманту крыгалому тае каля 50 % та?шчын? лёду. Ён тае як з паверхн? пад уплывам сонечнай радыяцы?, так ? зн?зу пад уздзеяннем рачных вод.

Веснавы крыгаход на шматл?к?х рэках, асабл?ва як?я цякуць з по?дня на по?нач, суправаджаецца магутным? заторам?. Яны, як прав?ла, кароткачасовыя (некальк? гадз?н, рэдка дзён), таму што лёд рыхлы ? лёгка разбураецца. Яны суправаджаюцца хутк?м пад’ёмам узро?ня ? значным? разл?вам? рэк.

Жы?ленне рэк ? рачны сцёк

Асно?ны артыкул: Разводдзе

Асно?ны артыкул: Паводка

Асно?ны артыкул: Межань

Жы?леннем рэк называецца паступленне вады ? ?х рэчышча; яе прыносяць паверхневы ? падземны сцёк. У жы?ленн? рэк прымаюць удзел дажджавыя, талыя снегавыя, ледав?ковыя ? падземныя воды. Роля той ц? ?ншай крын?цы жы?лення, ?х спалучэнне ? размеркаванне ? часе залежаць, гало?ным чынам, ад кл?матычных умо?. У залежнасц? ад пераважнай крын?цы жы?ленне знаходз?цца ?нутрыгадавое размеркаванне сцёку — рэжым рак?. Гадавы сцёк — колькасць вады, якую рака вынос?ць за год. У залежнасц? ад жы?лення колькасць вады ? рацэ змяняецца на працягу ?сяго года. Гэтыя змены выя?ляюцца ? ваганнях узро?ню вады ? рацэ, як?я атрымал? назвы разводдзе, паводка ? межань:

• разводдзе — адносна до?гае ? значнае павел?чэнне колькасц? вады ? рацэ, якое штогод па?тараецца ? адз?н ? той жа сезон;
• паводка — адносна кароткачасовыя ? неперыядычныя ?здымы ?зро?ню вады ? рацэ, выкл?каныя паступленнем у раку дажджавых або талых вод;
• межань — найбольш н?зкае стаянне вады ? рацэ пры перавазе падземнага жы?лення.

Першая клас?ф?кацыя рэк па ?мовах жы?лення прапанавана ? 1884 годзе вядомым руск?м кл?матолагам А. ?. Ваейкавым, як? разгляда? раку як ?прадукт кл?мату?. Ваейка? выдзяляе тры тыпы рэк:

• рэк?, як?я жывяцца выключна талым? водам? сняго? ? ?льдо? (рэк? пустыня?, абрамленых гарам? са снежным? вяршыням? — Амудар’я, Сырдар’я, — ? рэк? палярных кра?н);
• рэк?, як?я жывяцца тольк? дажджавым? водам? (рэк? з з?мовым разл?вам — рэк? Е?ропы ? М?жземнаморскага ?збярэжжа, рэк? трап?чных кра?н ? мусонных абласцей з летн?м разл?вам — ?нд, Ганг, Н?л, Амур, Амазонка, Конга, Янцзы);
• рэк? змешанага жы?лення (рэк? Усходне-Е?рапейскай ра?н?ны, Заходняй С?б?ры, Па?ночнай Амерык?).

Акрамя прыведзенай клас?ф?кацы? ?снуюць ? ?ншыя клас?ф?кацы? рэк, як?я ?л?чваюць як кл?мат, так ? ?ншыя фактары, напрыклад, сцёк ? рэжым.

Найбольш по?ная клас?ф?кацыя распрацавана М.?. Львов?чам. Рэк? клас?ф?куюць у залежнасц? ад крын?цы жы?лення ? ад характару размеркавання сцёку на працягу года. Кожная з чатырох крын?ц жы?лення (дажджавое, снегавое, ледав?ковае, падземнае) пры пэ?ных умовах можа апынуцца амаль адз?ным, складаючы больш за 80 %, пераважным — ад 50 да 80 % ? пераважным на 50 % — гэта змяшанае жы?ленне.

Сцёк бывае вясновым, летн?м, восеньск?м ? з?мовым. Спалучэнне разнастайных камб?нацый крын?ц жы?лення ? варыянта? сцёку дае магчымасць вылучыць тыпы воднага рэжыму рэк. У аснове тыпа? ляжыць занальнасць:

• палярны;
• субарктычны — каротк? рэжым харчавання за кошт талых вод ? снегу, падземнае жы?ленне вельм? нязначнае. Мног?я, нават значныя рак? прамярзаюць амаль да дна. Прыклад — рэк? Усходняй С?б?ры — Яна, ?ндыг?рка, Калыма;
• умераны:
  • з перавагай вясновага раставання снегавога покрыва — умераны кантынентальны. У рэжыме рэк з умераным кл?матам вылучаюцца чатыры добра выя?леныя фазы, або г?дралаг?чныя сезоны, — вясновае разводдзе, летняя межань, восеньская паводка ? з?мовая межань. Прыклады так?х рэк — Волга, Дон;
  • з перавагай раставання снегу ? дажджо? вясной. Прыклад — с?б?рск?я рэк? ? вярхо?ях: Лена, Об, Ен?сей;
  • дажджавое харчаванне з?мой — умераны марск?, ц? заходнее?рапейск?;
  • перавага дажджавога харчавання летам — мусонныя дажджы (?мераны мусонны). Прыклады: Амур, рэк? Далёкага Усходу;
• субтрап?чны — рэк? жывяцца з?мой дажджавым? водам? (рэк? Крыму) ц? летам у вын?ку раставання сняго? у гарах — Сырдар’я, Амудар’я;
• трап?чны;
• экватарыяльны.

Гушчыня ? да?жыня рачной сетк?

Асно?ны артыкул: Гушчыня рачной сетк?

Гушчыня, або шчыльнасць, рачной сетк? (аднос?ны да?жын? вадацёка? на тэрыторы? да плошчы тэрыторы?) вызначаецца колькасцю атмасферных ападка?, а таксама рэльефам тэрыторы?.

Больш за ?сё рэк у в?льготных трап?чных ? мусонных абласцях. Колькасць вады, якую нясуць рэк? ? сярэдн?м за год, называецца ваданоснасцю (м3/с). Самая вял?кая па ваданоснасц? рака свету — Амазонка (сярэднегадавы расход складае 7000 км3/год). Памеры рэк залежаць ад плошчы мацерыко?, па як?х рэк? працякаюць, ? ад размяшчэння водападзела?. Самая вял?кая па да?жын? рака Амазонка з прытокам Укаял? — 7194 м, ёй саступае Н?л з прытокам Кагера — 6671 м, затым М?с?с?п? з прытокам М?суры — 6019 м.

Г?драграф?чныя с?стэма той ц? ?ншай кра?ны прадста?ляе ? асно?ным вытворную ад кл?мату. Гушчыня рачной сетк?, характар жы?лення рэк, сезонныя ваганн? узро?ня? ? выдатка?, час выкрыцця ? замярзання — усё гэта к?руецца кл?матычным? ?мовам? ?, як у люстэрку, адлюстро?вае кл?мат тых месца?, дзе рака зараджаецца, ? тых раёна?, па як?х рака працякае.

Найда?жэйшыя рэк? свету

№ п/п	Назва	Да?жыня(км)	Плошча басейна (тыс. км2)	Сярэдн? расход вады ? вусц? (тыс. м3/с)	Найбольшы расход вады ? вусц? (тыс. м3/с)	Цвёрды сцёк (млн. т/год)
1.	Амазонка (з Укаял?)	7 100	5 965	220,00	360,00	498,00
2.	Н?л	6 671	2 870	2,30	6,40	110,50
3.	Янцзы	6 300	1 818	34,00	90,20	500,00
4.	М?с?с?п? — М?суры	5 969	3 229	19,00	59,00	500,00
5.	Хуанхэ	5 464	752	1,50	22,00	380,00
6.	Об (з ?ртышом)	5 410	2 990	12,70	43,00	15,00
7.	Парана (ад вытока? Парана?бы)	4 380	2 970	15,00	65,00	129,00
8.	Меконг	4 500	810	12,00	30,00	169,60
9.	Амур (ад вытока? Аргун?)	4 440	1 855	10,90	40,00	24,90
10.	Лена	4 400	2 490	17,00	200,00	15,40
11.	Конга (з Луалабай)	4 320	3 691	40,00	75,00	64,70
12.	Макенз? (ад вытока? П?с-Рывер)	4 240	1 760	14,00		15,00
13.	Н?гер	4 160	2 092	12,00	35,00	67,00
14.	Ен?сей (ад вытока? Малога Ен?сея)	4 102	2 580	19,80	154,00	13,20
15.	Волга	3 530	1 360	7,70	52,00	25,80
16.	?нд	3 180	960	3,80	30,00	435,40
17.	Юкан	3 180	900	6,30		88,00
18.	Дунай	2 850	817	6,40	20,00	67,50
19.	Арынока	2 730	994	29,00	55,00	86,50
20.	Ганг (з Брахмапутрай)	2 700	2 055	38,00		2 177,20
21.	Замбез?	2 660	1 330	16,00		100,00
22.	Мурэй	2 574	1 072	0,50		31,90

Значэнне рэк для чалавека

Рэк? зямл? маюць выключнае гаспадарчае значэнне для чалавека. Гэта:

• прэсная вада;
• вадзяны млын;
• рыбало?ства;
• суднаходства;
• мел?ярацыя;
• арашэнне;
• абвадненне;
• г?драэнергетыка.

Акрамя таго, найстаражытнейшыя цыв?л?зацы? ?зн?кл? ? дал?нах буйных рэк:

• ?ндская цыв?л?зацыя
• Месапатам?я
• Цыв?л?зацыя Старажытнага К?тая
• Старажытны Ег?пет

Гл. таксама

• Г?дралог?я
• Г?драграф?я
• Зажор
• Лукав?на
• Ух?л рак?
• Рэк? ? каналы Беларус?
• Ле? ?ль?ч Мечн?ка?
• ?нстытут водных праблем АН БССР

Л?таратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Прам?ле — Рэлакс?н / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 274. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).
• Лопух П.С. Г?драграф?я Беларус? : вучэб. дап. для студ. геаграф. фак. БДУ. — Мн.: БДУ, 2004. — 204 с. — 200 экз. — ISBN 985-485-285-7.
• Михайлов В.Н., Добровольский А.Д., Добролюбов С.А. Общая гидрология. 2-е изд., испр.. — М.: Высшая школа, 2007. — 463 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-06-005815-4.